HAWLA

(Dulang may isang yugto)

-Ni Nonilon V. Queano

 

MGA TAUHAN:

 

ANONG, edad 36

DULCE, 36

MARING, 35

MANDO, 50

ELA, 46

LAURA, 14

LUPO, 11

TOTOY, 8

DODI, 5

DON DOMINIKO, 62

BADIGARD NI DON DOMINIKO

MGA ISKUWATER

MGA DEMONSTRADOR

 

TAGPO:  Magaganap ang dula sa dalawang daigdig:  ang aktuwal at pangkasalukuyan at ang gunita o mala-ilusyong habi sa isipan ng pangunahing tauhan. Sa kasalukuyan, mangyayari ang aksiyon sa isang estasyon ng tren, makalabas ng lunsod.  Gawing kaliwa, matatanaw ang isang ulilang kubo na napapaligiran ng talahiban. Sa malayo, ang kalansay ng isang itinatayong pabrika. Nagkalat ang labi ng pinagbabaklas na mga barung-barong at kubo sa paanan nito.  Sa malayong-malayo pa, nanganganinag ang mga umuusok na tuktok ng kung anu-anong pabrika.

 

                       Ang dula sa isipan ng tauhan ay mangyayari naman sa tuktok ng isang tila namamanaag na burol.   Nakatayo sa gitna nito ang isang upuang yari sa kawayan.  May balangkas ng riles ng tren sa may kanang gilid.  Sa kaliwang gilid, may hiwatig o anag-ag ng isang giray na bakod na bumubulusok tila patungo sa kawalan.

 

PANAHON:  Hapon

 

      Papasok ang ilang iskuwater at kabataang nagdedemonstrasyon – ang ilan, may taglay na plakard na nagpapahayag-protesta, tulad ng, “Ibagsak ang Imperyalismo!,” ““Hustisya sa mahihirap at pinagsasamantalahan!” atbp.  Sandaling sigawan ng mga hinaing at ipinaglalaban.  Pagkaraan, papasok si MARING, mula sa kabilang bahagi ng entablado, nakadamit ng may puti, pula, at bughaw na kulay.  Sandaling mapapatigil at magmamatyag ang mga demonstrador. Magpapaligid-ligid si MARING na tila may hinahanap. Lalapitan siya ng isa sa mga demonstrador.

DEMONSTRADOR:  Bakit po, Ale?

MARING (bahagyang lilingap):  Hinahanap ko ang aking mga anak…. Nakita ba n’yo?

 

      (Magdidilim.  Sa muling pagliliwanag, papasok ang mga iskuwater na nagkakaingay – mula sa tila kung saang mundo ng gunita’t alaala.  Pagkaraan, maririnig ang paghimpil ng isang sasakyan.  Papasok si DON DOMINIKO, kaantabay ang dalawang badigard. Haharapin at pagsasabihan ang mga iskuwarter.)

DON DOMINIKO:  Hanggang ngayon ba’y nandito pa kayo?  Lampas na kayo sa taning.  Dali-     dalian ninyo ang paglikas at naabala ang konstruksiyon.  Hindi ba kayo marunong umintindi?

 

ISKUWATER 1:  Limampung taon na kami rito.  Anong karapatan ninyong palayasin kami?

 

DON DOMINIKO:  May titulo ba kayo?

 

ISKUWATER  1:  Titulo?  Dito kami ipinanganak.  Dito nagkangmamatay ang aming mga ninuno.

 

DON DOMINIKO:  Nasa akin ang titulo ng pagmamay-ari.  Ito’y akin, naiintindihan n’yo?  Ngayo’y, pinalalayas ko kayo!

 

ISKUWATER 1:  Ang titulo ninyong huwad…!

 

DON DOMINIKO:  Aba, ang lintik na ito’t matigas mangatwiran!

            (Haharap sa MGA BADIGARD.)

 

      Mga bata, ayusin ‘yan.  Napakahirap kausapin.

 

MGA BADIGARD (haharapin ang iskuwater):  Ikaw ba ang matigas?  Ha?  Ha…?

 

             (Bubugbugin ng mga BADIGARD)

 

ISKUWATER NA BABAE (papagitan):  Huwag po.  Maawa kayo.  Huwag ninyong saktan ang asawa ko.

 

(Sasaklolo ang ilang kasamahang iskuwater ngunit , uumangan ng baril, at patuloy ang pambubugbog.)

Diyos ko, Pepe. Pepe!!!

(Magpapatuloy ang pambubugbog ngunit pagkaraan, muling magsasalita si DON      DOMINIKO.)

 

DON DOMINIKO:  Magtatanda na ‘yan.  Bibigyan ko kayo ng isa pang linggo para lumisan.  Kung maabutan ko kayong muli pagbalik ko, kasamang matutupok ng mga talahiban ang inyong mga kubo.  Mga hampaslupa!

 

            (Lalabas sina DON DOMINIKO at mga Badigard nito.)

 

ISKUWATER 3: May araw din ang mga hayop na ‘yan.

 

ISKUWATER 4: Matapang lang dahil may armas.

 

ISKUWATER 2:  Saan kaya tayo tutungo ngayon?

 

(Magsisilabasan habang nagbabalangkas ng kani-kanilang hakbang at patutunguhan.  Unti-unting mapapawi ang kaingayan.  Aawitin ang temang himig ng dula habang unti-unting nagliliwanag ang entablado at mahahantad ang estasyon ng tren.  Papasok si ANONG, nakasambalilong balanggot, mula sa di kalayuang gubat katabi ng itinatayong pabrika, sukbit ang kaluban ng itak sa tagiliran, may bitbit na piko at pasan ang ilang piraso ng kahoy na panggatong.  Tutungo malapit sa estasyon ng tren. Sandaling mauupo na tila inabot ng pagkapagal. Papasok ang tatlong batang may taglay na mga patpat – magtataguan, magsusubukan, at magbabaril-barilan.  Babalingan ni ANONG ang mga bata.)

 

ANONG:  Totoy!

 

TOTOY (magugulat):  Itay!

 

            (Maglalapitan ang mga bata.)

 

LUPO:  Nandiyan pala kayo.

 

ANONG:  Ang Nanay n’yo.?

 

TOTOY:  Umalis ho.

 

ANONG:  Ha?  Sa… saan nagpunta?

 

LUPO: Ewan ho namin. Basta lumabas.

 

ANONG:  Bakit ninyo pinabayaan?

 

TOTOY:  Hindi ho namin napansin.

 

DODI:  Naglalaro ho kami sa may gusali.

 

ANONG: Anong naglalaro sa… Hindi ba sinabi ko sa inyong huwag kayong makalapit-lapit doon at baka kayo mabagsakan ng bato?

 

TOTOY:  Ang kuya ho, e.

 

LUPO:  Anong ang kuya?

 

DODI:  Ikaw naman talaga ang nagyaya, e.

           

(Tatahimik si LUPO at mapapatungo.)

 

LUPO (tutunghay na tila maiiyak):  Wala ho kaming mapaglaruan.  Nakakainip sa atin.

 

DODI:  Saan nagpunta ang mga kalaro namin, itay?  Sina Pol, si Nilo, si Ana, si Neneng….

 

TOTOY:  Hindi ho ba sila babalik?

 

ANONG (matitigilan):  A… hindi na.  Giba na ang kanilang bahay.  Saan pa sila titira?

 

TOTOY: Bakit di pa tayo umalis na rin, itay?

 

LUPO:  Buti pa nga ho.  Hanapin natin sila.

 

DODI:  Napapanglaw dito sa atin.

 

ANONG (hihimas-himasin ang ulo ng mga bata.) :  Oo. Pero… saan ba tayo tutungo?

 

            (Sandaling tigil.)

 

TOTOY:  Saan kaya nagpunta ang inay, itay?

 

ANONG:  Nandiyan lang ‘yan.  Ang Ate Laura n’yo?  Nakauwi na ba?

 

            (Aakbayan ang mga bata.)

 

      Sige na.  Doon na kayo maglaro sa tabing bahay.  Bantayan ninyo ang inyong inay.

 

            (Malakas-lakas ang boses.)

 

      Huwag kayong lalapit sa gusali.

 

ANG TATLO:  Opo.

 

            (Akmang lalabas ang mga bata.  Mapapabaling si ANONG at tatawagin ang panganay na         

            Tila may naalaala.

 

ANONG:  Lupo!

 

LUPO:  Po?

 

ANONG:  Huwag mong kalilimutang pandawin ang mga bitag bago dumilim.

 

LUPO:  Opo.

 

ANONG:  Nandiyan ‘yong mga hawla sa batalan.

 

LUPO:  Opo.

 

(Lalabas ang mga bata.  Maiiwang nag-iisip si ANONG.  Maririnig ang tila papalapit na ugong ng tren  at hunihan ng nalilibo at nagliliparang mga ibon. Bahagyang liligid si ANONG na tila tinatanaw at makikiramdam. Hahagilapin ang sombrerong balanggot at magpapaypay.  Muling tatayo, tatanawin ang araw na nakahilig na at malapit na ring lumubog sa kanluran.  Pagkaraan’y hihilig at tila bahagyang naidlip, habang lumalamlam ang liwanag habang marahang pumapailanlang ang “Awit ni Anong.” Sandaling tigil habang inaawit ang “Awit ni Anong.”)

 

                                    AWIT NI ANONG

 

                                    Saan ka tutuloy,

                                    Saan ka lulunsad,

                                    Bukbuking katawang

                                    Naghahanap landas?

 

                                    Lulutang-lutang ka

                                    Na sisinghap-singhap

                                    Sa labi ng dilim

                                    Burang pangitain’y

                                    Gimbal na humapon

                                    Sa iyong talukap.

 

                                    Patay ang liwanag

                                    Na sa ‘yo’y tatanglaw

                                    Luksa ang gunitang

                                    Sa iyo’y dadalaw

                       

                                    Sa hampas-lagapak

                                    Ng puthaw na tangan

                                    Ang bahaw na taghoy

                                    Ang kinig na hiyaw

                                    Ng apat na sulok

                                    Sa iyo’y sasampal.

 

                                    Saan ka tutuloy.

                                    Saan ka lulunsad,

                                    Bakit di akyatin’y

                                    Bundok na mataas

                                    At nang sa kabila’y

                                    Sumapit na ganap?

 

( Papasok ang mag-asawang MANDO at ELA, bitbit ang mga gamit patungo sa estasyon ng tren, upang tuluyan nang lisanin ang lugal. Ibaba ang mga bitbit na gamit at lalapitan si ANONG na tila tuluyan ngang naidlip.  Hahawakan ito sa balikat at bahagyang yuyugyugin upang magising.)

 

MANDO:  Pareng Anong!  Pare, ano bang kay liwanag pa’y tila binabangungot ka na yata?    Hoy… Pareng Anong…!

 

            (Tila naalimpungatang mapapabalikwas si ANONG.)

 

ELA (nangingiting babatiin si ANONG):  Ano bang nangyari kay Ka Anong at dini pa nakatuwaang magpahingalay sa may estasyon?

 

ANONG (maghihikab):  Kayo pala, pare.

 

MANDO:  Mukhang napagod ka nang husto.  Nang datnan ka namin ay tila binabangungot ka.

 

ANONG (tuluyang malilinawan):  Wala.  Nag-iisip lamang ako.  Damdam ko’y hindi ko alam kung saan kami pupuntang mag-anak.

 

ELA:  Si kumareng Maring? ‘Asan si kumare?

 

ANONG: May nilakad lang. Paalis na kayo niyan?

 

MANDO:  Wala tayong magagawa.  May hawak na kasulatan ang matanda.  Hindi ba  kayo ginagambala.  Kakampi niya pati ang pamahalaan.

 

ANONG:  May pabalik-balik ngang bataan si Don Dominiko sa bahay. Iginiit kong hindi kami aalis.  Malayo naman ang bahay namin sa pabrika.  Sinabi  kong pabayaan na muna akong makiusap kay Don Dominiko.  Pero, ewan ko.  Pinagbabantaan ako, e.  Susubukan kong  makiusap muli. 

 

MANDO:  Mag-iingat ka.  Kung pupuwede nga lamang ba ang pakiusap, e, di hindi na nagsialisan ang mga tao rito.

 

ANONG:  Nasa labas ng bakod ang kubo namin.  Wala silang karapatang palayasin kami.

 

MANDO:  Ay, pare.  Para sa mga ganid na imperyalista at kapitalistang ‘yan, lahat na ng karapatan ay kanila. Kanila ang karapatang mang-alipin.  Pati pangungurakot ng yaman ng bansa natin’y inaari nilang karapatan.

 

ANONG:  Hindi.  Hindi nila kami mapapalayas.  Nandiyan ang aking hanapbuhay… ang maliit kong gulayan… ang mga ibon… ang lahat nang natitira pa sa amin.  Saan kami pupunta?  At paano ang aking mag-anak?

 

MANDO:  Lahat naman tayo, ganyan ang iniisip. 

 

ANONG:  Talaga kayang hindi maaaring makiusap?

 

MANDO:  Maniwala ka sa akin.  Hindi uubra ang pakiusap. 

 

            (Sandaling katahimikan.)

 

ELA:  Kumusta ba si kumare, ka Anong?

 

ANONG:  Mabuti.  Malimit nawawala sa bahay.  Lalo no’ng tila nga nagsilikas lahat ng ating kapitbahay.

 

ELA:  Kawawa naman. Napadaan siya sa may amin kanina.  Nagbatian kami.  Nginitian pa nga ako.

 

ANONG:  Sinabi ba kung saan siya tutungo?

 

ELA:  Parang may sinasabi siya pero hindi ko maunawaan.  Naglakad siya at pinagtitingnan ang labi ng mga ginibang kubo.

 

ANONG:  A….

 

ELA:  Dinadalaw rin ng panglaw marahil si kumare, ano, Ka Anong?

 

ANONG:  Oo nga.

 

            (Tigil.)

 

      Pasaan ang tungo n’yo n’yan?

 

MANDO:  Kahit saan. Sa Timog. Kung saan tumigil ‘yong tren.

 

ANONG:  Magulo roon, a.  Hindi ba ninyo nababalita?  Nagsisilikas ang mga tao sa Timog.

 

MANDO:  Baka may natitira pa kaming kamag-anak sa Timog.  Hahanapin ko sila.  Malay mo, baka pagbabang-pagbaba namin ng tren, nandoon silang sasalubong.

 

ANONG:  Alam ba nilang darating kayo?

 

MANDO:  Ni hindi ko nga alam kung may kamag-anak pa kami roon.

 

ANONG:  Sana’y makatagpo kayo ng tunay na tahanan.

 

MANDO:  Salamat. Sakaling lumisan kayo at walang mapuntahan, hanapin ninyo kami sa Timog.

 

            (Sislipin ni ELA ang bandang panggagalingan ng tren.)

 

ANONG:  Oo.  Maghahanapn tayo.  Mabuti ka pa.  May babalikan kang kamag-anak at kaibigan.  Masarap siguro ýon, ano.  Kuwentuhan, halakhakan, yakapan….ng mga matagal nagkalayo….

 

MANDO:  Sana nga nandoon pa sila.  Sa simula, magkukunwari akong pinalad at maligaya….

 

            (Bahagyang mapapahalakhak si ANONG.  Napapatakang babaling si MANDO.)

 

MANDO:  Bakit?

 

ANONG:  Wala.

 

            (Muling magtatawa.)

 

MANDO (makikitawa):  Katulad din kung muli tayong magkita.  Sa simula, marahil, magkukunwari muna tayong maligaya.

 

            (Magtatawanan.)

 

ELA:  Mando?  Hindi ba wika moý may ibibigay kay ka Anong?

 

MANDO:  Ku, e, buti’t pinaalaala mo.

 

(Tutunguhin ang dala-dalahan at maghahalungkat.)

 

ELA (alangang kay ANONG, alangang sa sarili):  Saan na kaya nangapadpad ang ating mga kapitbahay?

 

            (Tatanawin ang bandang may pabrika.)

 

      Hinapay nila ang mga punongkahoy.  Hinawan ang talahiban.  Baka nangalibo nang lahat ang mga ibon, ano, pare?

 

ANONG:  Hindi naman marahil.

 

ELA:  Pero pag natapos maitayo ang pabrika, siguradong lalamunin ng itim na usok ang paligid.  Patay ang negosyo mo.

 

ANONG:  Maaari bang lumayas nang basta-basta ang mga ibon?

 

ELA:  ‘Yon na nga, pag nilamon ng itim na usok ang paligid, may makakatagal pa bang hayop diyan?  Makikita mo.  Mga ibong bakal na lamang ang lilipad sa langit.

 

            (Lalapit si Mando, taglay ang isang paris ng glab na pamboksing.)

 

MANDO (iaabot ang glab kay ANONG):  Iiwan ko na sa iyo ito.

 

ANONG (matatawang nabibigla):  Putris! E, anong gagawin ko rito?

 

MANDO: Itago mo.  Malay mo, baka may tumubong boksingero riyan sa mga anak mo.  Akoý walang pamamanahan.

 

ANONG (kukunin at pagbibiling-bilingin ang glab):  Salamat.  Wala man lamang akong maipabaon sa iyo.

 

MANDO:  Huwag mong isipin ýon. Pag nagkita uli tayo, sana pareho na tayong maykaya….

 

            (Magkakatawanan.)

 

ANONG:  Teka…

 

            (Hahagilapin ang kanyang sambalilong balanggot, iaabot kay MANDO.)

 

      Kunin mo kaya ito.

 

MANDO:  Hindi, a.  Pare, kailangan mo ýan. Saka na, yang glab talagang di  ko papakinabangan.

 

ANONG:  E, ito rin. Di ko naman maipanghuhuli ng ibon?

 

MANDO:  E, buong buhay ka na lang bang manghuhuli ng ibon?

 

ANONG (ibababa sa torso ang sambalilo):  A, e, ikaw ang bahala.  Talagang wala akong maipababaon sa iyo.

 

(Tatapikin lang ni MANDO si ANONG sa balikat. Mula sa malayo, maririnig ang ugong ng papalapit na tren. Babaling si ELA sa asawa.)

 

ELA:  Mando!

 

(Bibitbitin  ni ELA ang balutan.  Kakargahin ni MANDO ang iba pa nilang dala at magkasunod silang lalabas.)

 

MANDO:  Sige, pareng Anong.  Magkita na lamang tayo sa Timog.

 

ANONG (kumakaway):  Hahanapin namin kayo pag nadako kami roon.

 

ELA:  Ikumusta mo na lamang ako kay kumare.  Ipapanalangin kong gumaling siya.

 

ANONG:  Salamat.  Ingat kayo.

 

(Patuloy na kakaway si ANONG hanggang makalayo ang tren. Pagkaraan, titingin sa malayong tila sinasalamin ang  kalawakan.  Magdidilim.  Magliliwanag sa burol. Pagkaraan ng sandaling katahimikan, muling maririnig ang ragasa ng papalapit na tren.  Hihinto at pagkaraaný muling hahagibis na palayo.  Hindi titinag si ANONG.  Pagkaraan, papasok si DULCE, nakaluksa, at may bitbit na maletang tila bagong kalulunsad.  Lalapit kay ANONG.)

 

DULCE (ibaba ang maleta): Mama, maaari po bang magtanong?

 

ANONG (hindi pansin ang babae):  Oo.

 

DULCE:  Papaano po ba ang daan papuntang San Antonio?

 

ANONG (ingunguso):  May kalye roon.

 

DULCE: Saan po?

 

ANONG (mapapatunghay):  Doon.

 

DULCE (bahagyang magugulat pagkamalas kay ANONG):  Doon po?

ANONG (lalakad pakaliwa):  Halikayo…

 

            (Bibitbitin ni DULCE ang maleta at susunod kay ANONG.)

 

ANONG:  Natatanaw ninyo ýong bakod na kawad?  Sa kabila noon ay may kalsada.  Maglakad-  lakad kayo nang kaunti pakanan at makakakita kayo ng naghimpil na dyip.  Papunta ‘yong San Antonio.  Mga tatlong kilometro mula rito.

 

DULCE (matamang pag-aaralan ang mukha ni Anong):  Salamat po.

 

(Babalik sa upuan si ANONG.  Ang babaeý mananatili sa pagkakatayo.  Walang tinag na waring nag-iisip.)

 

ANONG (nakatanaw sa babae):  Deretsuhin lamang ninyo yang lana diyan.  Hindi kayo maliligaw.

 

            (Hindi titinag ang babae.)

 

        Bakit po?

 

DULCE (babaling at muling pagmamasdan si ANONG):  Wa… wala.  May lusutan ba sa bakod na kawad?

 

ANONG:  Deretsuhin nga ninyo ýong lana.  May guwang do’n na puwede kayong lumusot.

 

DULCE:  Sige po.

 

(Bibitbitin ang maleta at akmang lilisan ngunit muling mag-aatubili.  Pagmamasdan siya siya ni ANONG .  Lalakad nang kaunti.  Muling babaling.  Magkakatinginan ang dalawa.)

 

ANONG (kukutuban):  Bakit po?

 

DULCE (akmang lilisan):  Wala.

 

ANONG (pasigaw):  Ale!

 

            (Mapapahinto si DULCE.)

 

DULCE:  O…?

 

ANONG:  Wala… kasi… sa San Antonio ba talaga ang punta n’yo?

 

DULCE:  Oo.

 

            (Tatalikod.)

 

ANONG (malakas, habang akmang lulusot ng bakod ang babae):  Ang boses n’yo, parang di bago sa akin.  Saan ko  kayo nakita?

 

DULCE (mapapabaling):  Anong?  Sinasabi ko na ba’t ikaw si Anong!

 

ANONG:  Dulce?

 

DULCE (lalapit):  Ikaw nga si Anong. Si Anong ka ba?

 

ANONG (mapapakamot sa ulo, ilaladlad ang kamay at pagmamasdan ang babaeng hindi makapaniwala):  O, anong laking himala….

 

DULCE:  Anong ginagawa mo rito?

 

ANONG:  Bakit ka napadpad rito? Saan ka nagbuhat?

 

DULCE:  Dito ka ba nagpunta nang mawala ka?

 

ANONG (mababalisa):  O…

 

DULCE:  Mahigit nang dalawampung taon.  Baka hindi mo alam.  Ilang taon muna kitang hinintay noon bago ako umalis sa atin.

 

ANONG:  Hindi nga ako nakabalik.

 

DULCE:  Nangako ka.

 

ANONG:  Matagal na ‘yon.

 

DULCE:  Matagal na nga.  Pero nasa isip ko pa.

 

ANONG (tila nanunuyang mangingiti):  Ibig mong sabihin, mahal mo pa ako?

 

DULCE:  Nasisiraan ka ba?  Ang ibig kong sabihin ay ‘yong mga kataksilang ginawa mo.  Diyos ko, ‘yong mga kataksilang ginawa mo….

 

ANONG (tila mabubunghalit ng tawa):  Hindi ko akalain… mahal mo pa nga ako.

 

DULCE:  A, lintik! Ngayon tayo magtuos.

 

ANONG:  Matagal na ‘yon.

 

DULCE:  Hindi.  Nilayasan mo ako’t sabi moý makikipagsapalaran ka sa Maynila.

 

ANONG:  Oo.

 

DULCE:  Namuti ang mata ko nang kahihintay sa ‘yo.  Saan ka nagsuot?

 

ANONG:  Nag-asawa.

 

DULCE (tataas ang boses na waring napahiya):  Ha?  Nag-asawa ka?

 

ANONG:  Oo. Ikaw?  Wala ka pa?

 

DULCE:  Kamamatay lang.

 

ANONG (iaabot ang kamay):  Nakikiramay ako.

 

DULCE:  Salamat.

 

ANONG:  Kumusta naman ang buhay mo nang halos dalawampung taon na ba ‘yon?

 

DULCE:  Walong taon pa lamang kaming nakakasal. Ilang taon muna akong nagbakasaling babalik ka.  Naglagalag din ako.

 

ANONG:  Akala ko nga’y makakabalik ako.  Pero naaksidente.

 

DULCE:  Naaksidente?

 

ANONG (bahagyang mapapahalakhak):  Ha, ha… Naaksidente.  Nasilo.

 

DULCE:  Ang walanghiya!

 

            (Mapapahalakhak din.  Pagkaraan’y tatahimik.)

 

ANONG:  Ikaw?

 

DULCE:  Doon ako nakapangasawa sa Mindanao.

 

            (Dudukot at magsisindi ng sigarilyo.)

 

      Sigarilyo?

 

ANONG:  Sige. Hindi.

 

DULCE:  Sige na.

 

(Aabutin ni ANONG ang sigarilyo. Magsisindi, hihithit, uubuhin.  Itatapon ang sigarilyo.)

 

DULCE (magbubuga ng usok):  Mayaman ang asawa ko.  Nakalayaw ako nang husto.

 

ANONG:  Pang-ilan ka?

 

DULCE:  Pang-apat.

 

ANONG:  Hindi na masama.

DULCE:  Talaga.  Marami akong natipong alahas.

 

            (Tatayo.  Tatango-tango si ANONG na nakamalas kay DULCE at tila humahanga.)

 

May sarili akong silid.  Napakaganda.  May latag na alpombra ang sahig.  Malaginto ang kurtinang nangingintab lalo pag nasikatan ng araw.  Sa may pintuan, nakasabit ang gandingan na ginto rin at siya kong tinutugtog kung nais kong tumawag ng alila. At napakalambot ng higaan.  Malayong masarap higaan kaysa papag.  Sa umaga, ginigising ako ng huni ng loro sa hawlang nakabitin sa tapat ng aking bintana.  At saganang-sagana ako sa pagkain – prutas, malalaking isda. Natatandaan mo ‘yong napanood natin sa sine no’ng ating kabataan – ‘yong “Bagong Buwan?”  Ganoon ang buhay ko.  Tulad ng prinsesa sa sine.

 

ANONG:  Walong taon kang nakabilanggo?

 

DULCE:  Anong nakabilanggo?  Kailangan ko pa bang lumabas samantalang nandoon nang lahat ng pangarap ko sa buhay?

 

ANONG:  Naaawa ako sa ‘yo.

 

DULCE:  Lintik na… puweee! Ano ka?

 

ANONG:  Bakit namatay ang asawa  mo?

 

DULCE:  Ha? 

 

            (Lalakad na tila nag-iisip.)

     

May labanan sa Mindanao.

 

ANONG:  Napatay sa labanan?

 

DULCE:  Sagana kami ngunit hindi ang karamihan.  Nagkakagutuman sila.  Nagsipag-aklas.  Kinulimbat ang yaman ng aking asawa.  Malalakas sila.  Walang nagawa ang mga maykapangyarihan.  Hindi nailigtas ang aking asawa nang ito’y bihagin, kaladkarin sa lansangan, at pagbabarilin ng mga rebelde.

 

ANONG:  Ibig mong sabihin ay galit nag alit ang mahihirap sa mayayaman?

 

DULCE:  Galit na galit.

 

ANONG (sa sarili):  Putang-inang mayayaman.

 

DULCE:  Ano kamo?

 

ANONG:  Wala.  Mabuti’t di ka nasaktan.

 

DULCE:  Hinuli ako.  Nguni’t pinalaya rin.  Sabi nila’y biktima lang ako ng kabuktutan ng matataas.

 

ANONG:  Naintindihan mo ‘yong sinabi nila?

 

DULCE:  Aywan ko.  Kailangan pa ba?  Nakaligtas naman ako.

 

            (Bahagyang hahalakhak si ANONG.)

 

DULCE:  Anong nakakatawa?

 

ANONG:  Ang buhay.

 

DULCE:  Aling buhay?

 

ANONG:  Ang buhay ng dalawampung taong yaon.

 

DULCE:  Anong nakakatawa roon?

 

ANONG:  Ikaw.

 

DULCE (tataas ang boses):  Akoooo???

 

ANONG:  Nalimot mo na ang iyong pinagbuhatan. Basura ka lamang nang ligawan kita noon….

 

DULCE (tataas ang boses):  Ang lintik at sinong basuraaaa ???

 

ANONG:  Ang ibig kong sabihin ay…. Totoo bang lahat ang sinasabi mo?

 

DULCE:  Totoong totoo.  Bakit?  Hindi ka makapaniwala?

 

ANONG:  Naniniwala akong may labanan at napatay ang asawa mo.

 

DULCE:  Hindi ka nga naniniwala.  Dahil hindi mo nararanasan.  Dahil patay gutom ka na, ano? Tingnan mo ang hitsura mo.  Ni wala ka na yatang maisuot.  Ooooo…. salamat po sa Diyos at hindi tayo nagkatuluyan.

 

ANONG (natutubigang tila nababalisa):  Sinong patay gutom?

 

DULCE:  Ikaw.

 

ANONG: ‘Tang na.  Hindi.  Nataunan mo lamang ako na ganito ang suot dahil kagagaling ko sa trabaho.

 

DULCE:  Bakit ano bang trabaho mo?

 

ANONG:  Nagkukumpuni ng riles ng tren.

 

DULCE:  Ayon! At paano ka mabubuhay sa pagkukumpuni ng riles ng tren?

 

ANONG (tila napahiyang maghahagilap ng sasabihin):  Aba… may… may asawa naman ako, a.

 

DULCE:  Anong magagawa ng asawa mo?

 

ANONG (mapapangiting tila nangangarap):  Mayaman ang asawa ko.  Naglalako ng bulaklak.

 

DULCE:  Naglalako ng bulaklak?

 

ANONG:  Oo.  ‘Yon ang negosyo n’ya.  Noong binata pa ako, napapadaan ako sa tindahan n’ya.  Doon ko siya nakilala.  Kaunting kindat, kaunting ngiti, nalamukot ang puso.  Nagtipan kami isang gabi.  Madilim noon.  Nakalimot. At ‘yon nga, napakasal ako.

 

DULCE:  Napakasal ka.

 

ANONG:  Napakasal ako.

 

DULCE:  Nasa bahay ngayon ang asawa mo?

 

ANONG (kakapusin):  Ewan....

 

DULCE:  E, saan ka ba talaga nakatira?

 

ANONG (atubiling ituturo):  Do…doon.  Doon sa malayo.

 

DULCE:  Diyan sa barong-barong?

 

ANONG (may kaunting panginginig ng boses):  Hi… hindi.  Titira ba ako riyan?  Sa kabila niyan.  Malapit sa nagtataasang gusaling yaon.

 

DULCE:  Mabuti naman.

 

            (Mapapaupo si ANONG at bahagyang mapapahalakhak.)

           

      O, Anong nakakatawa?

 

ANONG:  Ang buhay.

 

            (Aalik-ik ng tawa si DULCE.  Mapapatanga si ANONG.)

 

      Anong nakakatawa?

 

DULCE:  Ang buhay.

 

            (Hihithitin nang mahaba ang sigarilyo.  Magbubuga ng usok at itatapon ang upos.)

 

      Kumusta ang mga anak mo?

 

ANONG (tila nangangarap):  Malulusog sila. 

 

DULCE:  Malaki na siguro ang panganay  mo, ano?

 

ANONG (magpapawala ng maikling halakhak):  Nag-aaral sa pribadong eskwelahan sa bayan...

 

DULCE:  Mabuti ka pa.

 

            (Pagmamasdan si ANONG at mapapakunot-noo.)

 

      Pero... bakit ganyan ang suot mo?  Namamayat ka.  Hindi ako makapaniwala...

 

ANONG (nakatungo, hindi kaagad makasagot):  E, kagagaling ko nga sa trabaho.

 

            (Tutunghay bigla.)

 

      Sa’n ka ba nakakita ng nagkukumpuni ng riles ng treng nakadisente?  Ano ang inaasahan mong makita?  Naka-barong ako, hawak ay piko’t hinahampas ang daang-bakal?  Gaga ka ba?

 

DULCE:  Hindi ako naniniwala.

 

ANONG: Di huwag!

 

DULCE:  Totoo ba?

 

ANONG (magpapawala ng maikling halakhak saka ihahampas ang glab) :  O, panginoon ko, oo....

 

DULCE (tataas ang boses):  E, bakit mo ako iniwan noon?

 

ANONG:  E, nag-asawa nga ako...!

 

(Papasok si LAURA, may taglay ng dahon ng laing at mga bulaklak ng rosal at sampagita.)

 

ANONG (pausal): Ang aking anak....

(Nakatanaw lamang si DULCE.  Lalapit si LAURA at akmang sasalubungin ni ANONG.)

 

      Laura, anak.  Saan ka nagbuhat?

 

LAURA (nakangiti, nakasulyap bahagya kay DULCE):  Diyan lang, itay.  Inutusan ako ng inay manguha ng lain para hapunan.  Namitas rin ako ng bulaklak.  Bango ng ilang-ilang, ‘tay, o....

      (Napapatakang nakatingin pa rin kay DULCE. Lalapit si DULCE sa mag-ama.)

 

ANONG:  A, ito si Aling Dulce.  (kay DULCE) Si Laura, panganay ko.

 

LAURA (aabutin ang kamay ni DULCE):  Kumusta po?

 

DULCE:  Mabuti.

            (Hahawakan sa balikat, mangingiti, at bahagyang yayakapin ang bata.)

 

LAURA (ipagpaparangalan ang mga bulaklak):  Hindi ba kayo nagagandahan sa mga bulaklak ko?

 

DULCE (hahagkan ang mga bulaklak):  Pagkagaganda.  Halika, sandali. Mamumupol pa tayo.

 

      (Babaling si LAURA kay ANONG.)

 

LAURA:  Itay...?

 

ANONG (kukunin ang bungkos ng dahon ng lain at mga bulaklak sa anak):  Sige, anak....

 

(Lalabas sina DULCE at LAURA, tungo sa bandang gubat.  Tila nalimutang ganap ang walang tinag na si ANONG.  Maririnig na muli ang tinig ni LUPO sa dilim habang naglalaho ang burol.)

 

LUPO (humahangos na lalapit sa ama):  Itay!  Itay!

 

ANONG (tila nagulantang):  Bakit, Lupo?

 

LUPO:  Nagpunta muli ro’n ang mga guwardiya ni Don Dominiko.  Hinahanap kayo.

 

            (Unti-unting liliwanag sa may estasyon ng tren.)

 

      Babalik daw mamaya....

 

ANONG (hahagilapin ang piko at hahawakan ng mahigpit):  Nando’n pa ba ang mga hayop?

 

LUPO:  Umalis po nang sabihin kong kayo’y wala.  Nguni’t babalik daw.

 

ANONG:  Ano ba sila?  Malayo naman ang bahay natin sa pabrika.  Anong gusto nilang mangyari? 

 

LUPO:  Natatakot po ako.

 

ANONG:  Huwag kang matakot.  Hindi nila tayo mapapakialaman.

 

LUPO:  Palaging pumapatrulya ang mga mamang nakabaril.

 

ANONG:  Wala tayong mapupuntahan. 

 

LUPO:  Hindi ba minsan may nabanggit kayong mga Lolo natin sa Palawan, itay?

 

ANONG:  Patay na silang lahat.

 

LUPO:  Patay na po sila?

 

ANONG:  Malaon na.  Ang itay ay namamasukan no’n sa pabrika ng troso.  Tagapagtaas ng kahoy at tagakamada sa lagarian.  Sumusuweldo ng sandaang piso ang araw.  Matiwasay na sana ang buhay namin kahit mahirap kundi sinamang-palad na maaksidente ang Tatay sa lagarian ding yaon.

 

LUPO:  Naaksidente po?

 

ANONG:  Nagulungan ng troso.  Isang tanghali, nagkakamada ang itay nang mapatid ang tanikalang nakahadlang sa salansan.  Nalasog ang katawan.  Sumabog ang utak. Maraming nakipagluksa at dumamay.  Sinikap bumangon ng Lola mo, pagkaraan. Nagtayo ng isang munting tindahan ng pagkain. Maayos naman sana dahil, pinag-aaral ako nila sa kolehiyo sa Maynila, ngunit di rin nagtagal ang Inay. Pagka-limang taon, pumanaw rin.  Napulmonya. ‘Yong dalawa ko pang kapatid, naglagalag din hanggang Bikol.  Doon na sila sa Bikol, nagkaasawa at nagkapamilya. Nasa Maynila ako noon, at isang taon na lang ay naging inhinyero sana kung di lang namatay nga ang Lola mo at natigil na ako sa pag-aaral. Nakipagsapalaran, pumasok sa  konstruksiyon, hanggang magkita nga kami ng Nanay mo.

 

LUPO:  Sa Maynila po?

 

ANONG:  Nagtitinda siya ng kuwintas ng sampagita sa harap ng simbahan ng Quiapo. Basta na lang kami nagtanan, sumakay ng tren, at pupunta sana sa mga kuya ko sa Bikol, ngunit hanggang dito lang sa San Juan kami umabot, dahil may ilang kakilala ang Nanay ninyo dito nga sa mga nagkumpol-kumpol na kabahayan dito sa baybay ng riles ng tren.  Maayos naman sana ang buhay natin dito, kundi nga lang sa mga kapitalistang ‘yan na biglang-sulpot at gustong kamkamin ang lahat ng lupa dito para sa kanilang pabrika. Halos tatlumpong taon na rin tayo rito.

 

LUPO:  Oo nga po.  Pinaggi-giba na rin ang bahay diyan sa kabila.  Tayo na lang po yata ang natitira, pero nando’n na naman po ang nagpapalayas sa atin.

 

ANONG (aaluin ang anak):  Huwag kang matakot, nandito ako.  Saka kung makahanap tayo ng matutuluyan diyan sa kabayanan o sa bandang Timog... sa Bikol, baka mahanap natin ang mga kuya.  Kailangan din lang maiayos ang inyong ina. 

 

(Maalaala at hahagilapin ang glab na iniwan ni MANDO at ELA, kalilisang kapitbahay at kaibigan nila. Iaabot ito sa anak.)

 

      O, ito, anak. Sa ‘yo na ito.

 

            (Isusuot ang glab sa kamay ng bata.)

 

Ganyan...

 

(Pabirong aambaan ng suntok.)

 

      Sige, suntukin mo ako.

 

(Mapapangiti si LUPO.  Pagkaraan, magkakatuwaan ang mag-ama.  Halakhakan.  Magboboksingan.  Pagkaraan’y parehong malulupasay sa upuan.)

 

LUPO:  Magboboksingero na lamang po yata ako paglaki ko, itay.  Siguro’y maraming pera ro’n.

 

ANONG:  Kung magboboksingero ka, kailangang matibay ang katawan mo.

 

LUPO (tatayo at ipagmamayabang ang kanyang katawan):  Malaki po naman ang katawan ko, a.  O....

 

ANONG (magtatawa):  Hahaha... malaki ang buto. Hahaha...

 

LUPO:  Pero lalaki po ‘yan, itay.  Mas mabuti naman ang boksingero kaysa piyon sa konstruksiyon....

 

ANONG:  Magtatapos ka muna ng pag-aaral.  Hayaan mo...   

 

(Sandaling tigil. Mula sa malayo, maririnig ang ugong ng tren papalapit.  Mapapatda si  ANONG.)

 

      Ang inay mo, hindi pa ba umuuwi ang inay mo?

 

LUPO:  Hinahanap na po nina Totoy at Dodi.  Naroon daw po sa rali ng mga kapitbahay natin kanina, tapos naglakad na lang palayo sa gubat.  Baka samahan si Ate Laura para mamitas sa gulayan.

 

ANONG:  A, babalik din ‘yon.  May huli ba ang mga bitag?

 

LUPO:  Meron po.  Ipinagsisilid ko sa hawla.

 

ANONG:  Mabuti.  Mabuti. 

 

            (Mangingiti.)

 

      Sinabi  ko na ba’t hindi pa nasasaid ang mga ibon.

 

            (Babaling kay LUPO.)

 

      Magbantay kang muli sa bahay.  Hihintayin ko ang mga Nanay mo.

 

LUPO (akmang lilisan):  Opo.

 

 (Lalabas ang bata.  Pupunta si ANONG sa may gawing kanan at anyong tatanawin ang hinihintay.  Nakatitig sa malayo. Pagkaraan, sisipol-sipol na atila ginagagad ang huni ng mga ibon.  Magdidilim sa estasyon.  Maliliwanag sa burol.  Ngayo’y magkaagapay na nakaupo sina ANONG at DULCE, animo’y parehong nangangarap.  Makaraan ang ilang saglit, papasok ang BALIW (MARING) at aaligid sa dalawa.  Kakanta-kanta, iindak-indak, hahala-halakhak.  Tila nahihintakutan si ANONG pagkakita sa baliw ngunit hindi magpapahalata.)

 

AWIT NI MARING:  Kami po ay naghahanap

                                    Ng nawaalang bulaklak

                                    Nasaan bagan nasaan

                                    Dilag na mutya ng parang

DULCE (mapapakapit kay ANONG):  Sino ‘yon?

 

ANONG:  Baliw.  Hindi mo ba nakikita? Baliw.

 

MARING (ipagpapatuloy ang pag-awit habang nakaharap sa manonood):

 

                                    Ang tangi kong sinta’y lumisan

                              Tungo sa dako na abot ng ‘yong pananaw

                                    Ang tangi kong  mutya’y naglakbay sa kaitaasan

                                    Bukas, babalik ding taglay ang ningning ng araw

 

(Aalik-ik ng tawa.  Muling liligid sa dalawa.  Makailang-saglit, biglang titigl sa harap

            Ni ANONG at susurutin ito.)

 

Ikaw, lalaki.  Mamamatay na sa gutom ang mga anak mo, nakikipaglandian ka pa!

(Muling aalik-ik ng tawa.  Hindi kikibo si ANONG, ngunit, pagkaraan, tatayo at makikipagtudyuhan kay MARING. Halakhakan t kikilitiin ito sa tagiliran.  Natutulalalng nakapanood si DULCE.  Maririnig ang pag-usal ni ANONG ng “kiliti, kiliti, kiliti” habang sinusurot sa tagiliran si MARING na patuloy namang umaalik-ik ng tawa.  Makailang-saglit, lalayo ang BALIW at haharapin si DULCE.  Hihilahin ito sa kamay.)

 

MARING:  Dalahira!

            (Aalik-ik)  Sayaw tayo... sayaw...

 

            (Kakanta at aalik-ik ng tawa):  Ang dilag kong rosal sa hardin

                                                              Ninakaw ng kung sinong haling,

                                                              Bubuyog, bubuyog

                                                              Ibalik ang kinuha sa ‘kin.

 

                                                              Aba hari na walang muwang

                                                              Si paruparo ang nagnakaw

                                                              Sinimsim ang nektar

                                                              At saka pinupod sa tangkay

 

            (Mahihilang papalapit si DULCE, halos mahandusay.)

 

DULCE (pasigaw): Anong! Ano ba?  Tatanga-tanga ka riyan!

 

(Hindi kikibo si ANONG.  Magpapambuno ang dalawa at mapapasalya ang BALIW habang kumakawala naman si DULCE. Hahalakhak si ANONG.)

 

DULCE (duduraan ang baliw):  Puweeee!

 

            (Haharapin si ANONG)  Ikaw, kita mong nasasaktan akoý wala kang ginagawa!

 

ANONG (tatayo at pagsasabihan si MARING):  Umuwi ka na sa bahay!  Hala, uwi. Alis na!

 

            (Patuloy na aawit habang lumalabas si MARING.)

 

MARING:  Kami po ay manlalakbay

                   Na sa inyoý namamaalam

                   Ang bulaklak na pumanaw

                   Nasaan o nasaan?

 

            (Lalabas.  Lilikmo si ANONG at magpapawala ng maikling halakhak.)

 

DULCE (haharapin si ANONG):  Talaga palang hayop ka, ano?  Binubuno na ako ng anak ng putang baliw ay nakatanga ka lamang.

 

ANONG:  Putang ina!

 

DULCE:  Ano kamo?

 

ANONG:  Wala.

 

            (Saglit na katahimikan.)

 

DULCE:  Tagasaan ýong babaeng ýon?  Bigla na lang sumulpot.

 

ANONG:  Ewan ko.

 

DULCE:  Tagarito kaý hindi mo alam?

 

ANONG:  Hindi sabi ako tagarito.  Tagaroon ako sa malayo.

 

DULCE (tatayo, titingnan nang matalim ang manonood):  Marami na yatang nasisiraan sa mundo.  Sa palagay mo, Anong, ilan sa kanila ang nasisiraan?

 

ANONG:  Baka nasisiraang lahat.

 

DULCE:  Sino nga bang hindi masisiraan kung nagugutom ka na’y tuyong-tuyo pa ang paligid?

 

ANONG:  Aba, hindi.  May natitira pang ibon diyan.

 

DULCE:  Saan?

 

ANONG:  Diyan sa paligid.

 

DULCE (tutungo sa may gilid at magmamasid):  Paano magkakaibon diyan, e, puro bato ang nakikita ko – gusaling bato, parang na bato, taong bato... puro bato!

 

ANONG:  Di mo matanaw dito.  Pero doon sa  malayo, may natitira pang gubat at talahiban.

 

DULCE: Mabuti pa sa Mindanao.

 

ANONG: Ano sa Mindanao?

 

DULCE:  Kung hindi nga lamang nagkagulo, disiný mananatili ako sa silid kong ginto.

 

ANONG:  Nakabilanggo.

]

DULCE:  Kahit na nga.  Nakapanungaw naman ako sa napakagandang tanawin—dagat, bundok, kakahuyan.  Saka hindi nasasaid ang ibon doon.

 

ANONG:  Napuntahan mo na ba ang mga bundok at kakahuyan yaon?

 

DULCE:  Hindi pa.

 

ANONG:  Paano mo masasabing maganda?

 

DULCE:  Natatanaw ko nga.

 

ANONG:  Hu, alam mo bang doon sa mga gubat na yaon nagtatago ang mga sundalo?  Lalong maigting ang labanan doon.  Kita mo, pag nagputukan at naghulog ng bomba, mangangalibong lahat ang mga ibon.

 

DULCE:  A, kahit anong sabihin mo... sagana ang buhay ko roon.

 

ANONG:  Sa iyong bilangguan.

DULCE:  Anong bilangguan?

 

ANONG: ’Yong gintong kuwartong pinagtalikan ninyo ng asawa  mong dayukdok.

 

DULCE:  A, lintik!  Patay gutom!

 

ANONG:  Hindi.

 

            (Sandaling tigil.)

 

      Maganda nga ba ang buhay sa Mindanao, Dulce?

 

DULCE:  Magulo nga lamang sa ngayon.

 

ANONG:  Pero may lugal na matahimik.

 

DULCE:  May ilang pook na hindi inaabot ng labanan.

 

ANONG:  Kung lilipat ba kami roon, may mabubungkal ba akong lupa?

 

DULCE:  Bakit ka lilipat doon, e, sagana ka naman dito?

 

ANONG (maikling halakhak):  Hu, bakit nga ba?

 

DULCE:  Kung gusto mo naman, sumama ka na lamang sa akin.  Baka bumalik ako roon,

 

ANONG:  May pamilya ako.

 

DULCE:  A, siyanga pala.

 

ANONG:  Bakit ka pa babalik doon?  Bakit hindi na lamang dito.  Sa San Antonio ba ‘kamo?

 

DULCE:  Hindi maaari.

 

ANONG:  Hindi maaari?

 

DULCE:  Alam mo naman ang mga tao rito sa amin.  Balitang-balita roong asawa ako ng asawa kong maraming asawa.

 

ANONG:  Patay na ang asawa mo.

 

DULCE:  Kahit pa.  Lalo pa ngang magtatawa.  Sasabihing, “Ayon ang napala....”

 

ANONG:  Huwag mong pansinin.

 

DULCE:  Papaanong hindi?  Ikaw ba matatagalan mo ‘yon?

 

ANONG:  Ha?

 

DULCE:  Uuwi ka pa ba sa atin?

 

ANONG:  Patay na ang magulang ko.  Sino pang uuwian ko ro’n?

 

DULCE:  Hinintay kita nang matagal.

 

            (Tila maiiyak.)

 

      Pinangarapan kong pagbalik mo’y marami kang dala at magpapakasal na tayo.  Magkakaanak.  Mabubuhay nang tahimik.  Magiging  maligaya.  A, ang mga dalamhating tiniis ko sa paghihintay sa ‘yo.  Ano kang tao ka?  Nawala lamang ako sa paningin mo, nakalimutan mo na?

 

ANONG:  Wala... nagkaasawa ako.  Anong magagawa ko?

 

DULCE:  Ganoon ba talaga ang buhay?

 

ANONG:  Siguro.

 

DULCE:  Pero maligaya ka?

 

ANONG:  Aba, oo.  Maligaya.  Oo. Oo.

 

DULCE:  Gusto kong dumalaw sa inyo minsan.

 

            (Hindi sasagot si ANONG.)

 

      Selosa ba ang asawa mo?

 

ANONG:  Hindi naman.

 

            (Sandaling katahimikan.)

 

            Sinong pupuntahan mo sa San Antonio?

 

DULCE:  May pinsan ako riyan.

 

ANONG:  Bakit ka nag-iisa?  Papaano ang mga anak mo?

 

DULCE:Wala.

 

ANONG (bahagyang mapapahalakhak):  Wala kang anak?

 

DULCE:  Anong masama roon sa walang anak?

 

ANONG:  Wala.

 

DULCE:  Nalulungkot din nga ako.

 

            (Sandaling katahimikan.)

 

      Ganoon pala ýon, ano? Pag wala ka nang kasama sa buhay.  Habang nandoon sila, wala kang nadarama.  Kung minsan, kinaiinisan mo pa ang lahat.  Pag naglisanan na, saka ka maghahanap.

 

ANONG:  Sa simula lang ‘yon.

 

DULCE:  Pero araw-araw, tumitindi ang damdamin ko.  Baka mamatay akong nakaluksa.

 

ANONG:  Maghubad ka.  Itapon mo ang lahat ng napulot mong yaman sa asawa mo.

 

DULCE:  Bakit  ko itatapon? Di naghikahos ako?

 

ANONG:  ‘Yon na nga.  Para mawala ang iyong pangungulila.  Pag mahirap ka na, wala kang madarama kundi galit kapag ikaw’y nagugutom o tuwa kung nakakakain ka.  Payak lamang ang damdamin ng mahihirap.  Kung minsan nga, walang damdamin, pulos paghihirap.

 

DULCE:  Hayop lamang ang walang damdamin.

 

ANONG:  Malimit nagmimistulang hayop ang mahihIrap.  Tila asong gutom na lawit ang dila at naghihintay ng iduduldol ng kanilang panginoon.

 

DULCE:  Nasisiraan ka na ba, Anong?

 

ANONG:  Hindi.  A... Akoý nangungulila.

 

            (Tigil.)

 

DULCE:  Aalis na ako.

 

ANONG:  Alam mo na ang pupuntahan mo?

 

DULCE (tatanaw sa kaliwa):  Oo.  Lalabas ng kawad. Pakanan... sasakay sa dyip...

 

            (Bibitbitin ang maleta.)  Sige.  Aalis na ako....

 

ANONG:  Mag-ingat ka....

 

            (Lalabas si DULCE.  Sandaling aaninagin ni ANONG ang lugal na tinungo ni DULCE.      Magdidilim.  Aawitin ang temang himig ng dula habang unti-unting nagliliwanag sa estasyon. Isusuot ni ANONG ang sambalilong balanggot, pupulutin ang piko at mga pinanguhang kahoy panggatong at akmang maglalakad pauwi. Papasok si LAURA, akay-akay ang ina, si MARING, mula sa pamimitas ng gulay at mga bulaklak. Sasalubong sa ama.)

 

LAURA:  Itay!  Itay!

 

ANONG: O, nandiyan na pala kayo.  Mabuti’t umuwi na rin ang Nanay mo.

 

LAURA:  Naroon po siya sa makaahon ng ilog, may puno ng mangga.  Hinila kong pauwi.   Mukhang namamanglaw nang makitang nagsilayasan na rin ang ating mga kapitbahay sa malapit sa tinatayong pabrika.  Aalis rin po ba tayo?  Nagpunta na naman daw po ang mga guwardiya ni Don Dominiko. 

 

(Papasok sina TOTOY at DODI, bitbit ang mga hawla ng mga ibong nabitag sa gubat. Ipapakita ang mga hawla ng ibon sa ama.)

TOTOY:  Itay! Ito po ‘yong napandaw namin.

 

(Aabutin ni ANONG ang hawla at sandaling sisilipin ang mga lamang ibon nito.  Lalapit si DODI sa magkaagapay na MARING at LAURA.)

 

Inay, Ate Laura!  Saan kayo nagpunta?

 

MARING (hahawakan ang anak na tila nakaunawa, mangingiti ngunit tila patuloy na wala sa sarili):  Do’n!  Do’n lang!

 

DODI: Do’n po?  Sa’n po do’n?

 

MARING:  Gubat! Sa gubat!

 

            (Ngingiti na tila may di nakikitang kausap)

 

      Hinahawan na nila ang gubat natin.  Sa atin ‘yon, e. 

 

LAURA (magyayaya):  ‘Nay, ‘Tay, uwi na tayo....

 

            (Papasok si LUPO, kaagapay ang GUWARDIYA  ni DON DOMINIKO.)

 

LUPO:  Itay!  Itay!  Nandito po ‘yong guwardiya!

 

GUWARDIYA (lalapit kay ANONG):  Mang Anong! Pinapunta po ako ni Don Dominiko. Bibigyan daw po  kayo ng isang linggo pa para magbaklas ng bahay at lisanin ang lugal.

 

ANONG:  Naiintindihan ko. Pero saan kami pupunta? 

 

GUWARDIYA:  Kayo na lamang po ang natitira doon. Nagsialis na lahat ng iskuwater. 

 

ANONG:  Matagal na kami roon.  Magtatalumpong taon na....

 

GUWARDIYA:  Wala po tayong magagawa, Manong.  Pag may-ari ang nag-utos, puwersahang gigibain ang bahay n’yo!

 

ANONG:  Makikiusap ako. Kahit kaunting panahon pa, habang naghahanap ng lilipatan...

 

(Biglang papagitna si MARING at paali-alik-ik at paindak na aawit.  Mapapako sa pagkakatayo ang lahat at magmamasid.)

 

MARING (malakas na sigaw):  Ano ba!  Sisirain  ninyo ang lahat ng sa amin! Mga sakim! Mga lintik kayo! Mga demonyo...!

            (Papagitna, sandaling aawit)

 

Kami po ay naghahanap

Ng nawawalang bulaklak

 

Ang tangi kong sinta'y lumisan

Tungo sa lupa na ang tuwa'y walang hanggan

Ang tangi kong sinta'y naglakbay sa kalawakan

Bukas, darating ding taglay ang ningning ng araw

 

Kami po ay manlalakbay

Na sa inyo'y namamaalam

 

Ang bulaklak na pumanaw

Nasaan, o,  nasaan....

 

(Maririnig ang malakas na pagragasa ng tren. Kasunod ang kaingayan ng mga demonstrador na iskuwater at aktibista laban sa mapang-aping sistema at iba pang usaping panlipunan, tulad ng sa pagsisimula ng dula. Unti-unting magdidilim. Mapapako sa pagkakatayo ang lahat.)

                                               

(TABING)