NANG PISTA SA AMING BAYAN*

Dulang May Isang Yugto)

-Nonilon V. Queano/All rights reserved.

(*Nagkamit ng unang gantimpala sa Timpalak Palanca noong 1976.)

 

                                                MGA TAUHAN

 

LUCIO, 52, maralitang manggagawa ng bakya; mahilig tumugtog ng bandurya at kasamang nananapatan nina ENTENG, TALYO, at MARSO, tuwing pista at iba pang okasyong maraming tao sa bayan.

 SABING, 48, asawa ni Lucio; maglalako at tindera ng kakanin.

CLARA, 14, dalagitang anak ng mag-asawa.

BASYONG (BONIFACIO), 19, binatang anak ng mag-asawa.

 LOLA CANDIDA, 78, ina ng magkakapatid na Sabing, Martin, at Juaning.

 

TALYO, 51,  maralitang magsasaka at manunugtog.

 

ENTENG, 48 )

MARSO,  47  ), mga maralitang magsasaka at manunugtog din.

 

JUANING, 40 )

MARTIN, 55  ),  mga kapatid ni Sabing; trabahador sa koprahan.

 ALING TUNYING, 35,  kapitbahay nina Lucio at Sabing.

 LALAKI, katamtamang edad; taga-propaganda ng damot raw (tinutulungan sa pagpopropaganda ng dalawa pa).

 DOKTOR

BATA

GORING,  katamtamang edad, kapitbahay nina Lucio at Sabing.

 TAUMBAYAN 

 

                                                            Tagpo 1.

                                    Sa Bahay ng Mag-asawang LUCIO at SABING

 

                  Sa bahay ng mag-asawang LUCIO at SABING, isang pangkaraniwang bahay-mahirap sa isang tercera klaseng bayan.  May ilang kumpol pa ng maliliit na bahay sa paligid.  Kasalukuyang nagseselebra ng pista sa bayan kaya’t makikitang nagsala-salabat ang mga bandereta sa kalsada sa harapan.  May hiwatig ng perya sa malayo.

 

                        Ang bahay nina LUCIO at SABING ay binubuo ng isang payak na parisukat na nakaangat nang tatlong baytang lamang sa lupa.  Nagbitin ang mga bakyang bagong gawa sa harap.  Sa pagkapasok, bago pumanhik ng kabahayan, bumubulaga ang sulok na pinagyayarian ng mga bakya.  May munting mesang kinapapatjungan ng pait, lagare, martilyo, mga pako at iba pang kagamitan sa paglilok ng bakya.  Nakabunton ang mga materyales sa lapag na binubuo ng mga piraso ng kahoy at goma ng sasakyang paso na.  Nasa likod nito ang munting hagdanang paakyat sa kabahayan.  Magkahalong tabla at kawayan ang sahig ng bahay.  Sa kaliwang sulok sa likod, nakatambak ang ilang unan at binilot na banig.  Malapit dito, isang higaang papag.  May bintana sa dinding sa likod.  Sa tabi nito, nakabitin ang isang banduryang nababalot ng lumang tela.  Nakadikit din sa may bintana ang isang bangkito.  Sa kusinaan, may abuhan (tatlong batong itinayo nang magkakatapat), na siyang pinagsasalangan ng niluluto at isang salansan ng kahoy na panggatong.  Katabi ng abuhan ang paminggalan na kinalalagyan naman ng mga gamit-pangkusina, planggana, at ilang platong porselana.  Nakatayo rin sa sulok ng paminggalang ang isang maliit na tapayan ng tubig.  Nakahilig sa dinding ang isang tulyasi (malaking kawaling bakal) na siyang pinaglulutuan ng mag kakanin – puto, kutsinta, maha, budin – lako ni SABING sa bayan.  Nagsabit ang mga bilao.  May isang mesa at ilang bangkito.  Sa kanang sulok sa harap, may pintuang bumubulwag sa  batalan, nakatayo pa rin ang isang malaking tapayang sisidlan ng tubig.  Sa lapag, isang tiplahing arinola.  At sa puno ng hagdan, dalawang baldeng lata.  Ang kabuuang larawan ng bahay ay nagbabadya ng pagdaralita. 

 

            PANAHON:  Umaga, araw ng pista.

 

    Maririnig ang tugtog ng banda ng musiko na sumasaliw sa kaingayan mula sa liwasan habang bumubukas ang tabing.  Sa simula’y mananatiling malamlam ang ilaw sa loob ng bahay nina LUCIO, samantalang puno naman ng liwanag ang lansangan sa harap.  Mababanaag si LUCIO, isang tumatanda nang  magbabakya na nagkukumpuni ng mga katapusang pares ng baksayang ititinda sa liwasa sa pistang yaon, samantalang sa kusina, abala si CLARA, dalagitang anak ng mag-asawa, sa paggagayak sa bilao ng mga kakaning paninda rin sa araw na yaon ng pista.  Dadaan ang mga magsisipamistang nagkakaingayan papunta sa liwasan, karaniwan’y suot ang pinakamagagara nilang damit bagaman mapaghahalatang marami rin sa kanila ang tila hirap na hirap.  Papasok si SABING, mula sa kung saan, kilik ang ilang dahon ng saging at nakikipagsatsatan kay ALING TUNYING,  isang kapitbahay habang naglalakad pauwi sa kanila.  Patatamaan ng spotlight si SABING hanggang sa may pintuan.  Pagtuntong niya sa loob, sabay na magliliwag dito habang namamatay naman ang ilaw sa lansangan.  Ngayo’y sinasalansan at binibigkis ni LUCIO ang mga bakya.  Mapapatunghay ito pagpasok ni SABING. 

 

SABING (habang umaakyat):  Nagtagal ako kina kuya Martin.  Nagkasakit pala ang Nanay at tila malubha.

 

            (Tuloy-tuloy sa kusina)

 

      Ihahatid raw ni Kuya rito mamaya upang hindi gaanong malamigan sa bukid.

LUCIO:  Kailan pa?

 

SABING:  Maghapon daw kahapong inapoy ng lagnat at dinadalahit ng ubo.

 

            (Iaabot ang mga dahon ng saging kay CLARA.)

 

      O, Clara, ilaib mo.  Dalian mo’t tanghali na.

 

CLARA:  Opo, inay.

 

            (Itatapat sa apoy ang mga dahon ng saging.)

 

LUCIO (sa may hagdanan):  E, Sabing.  Dumaan ka ba kina ka Enteng?

 

SABING (habang naggagayat ng kutsinta at mahang nakalatag sa bilao):  Oo. Pupunta raw rito.  Naggagayak lamang.  Si Ka Marso naman ay inabutan kong nagkukumpuni ng kanyang gitara. Nagkangpapatid daw yata ang kuwerdas.

 

LUCIO (mangingiti):  Sana’y tumipak kami nang malaki-laki ngayon.  Noong taon ay nakaapat na daan din kami, a.  Meron man lamang tayong mapagpistahan.  Bukod pa sa mapapagtindahan ninyo.  Walang-walaý may tatlong daan tayo ngayong pista, ano, Sabing?

 

(Kandong ang mga bakyang binibigkis na mauupo sa hagdanan habang nakatanaw sa mag-ina.)

 

SABING:  Ngunit tila malabong makasama si Ka Talyo.  Tila napupulmonya raw. Nagpaulan sa bukid kahapon at inaliswag kagabi.

 

LUCIO:  Ha?  Siya pa naman ang may hawak ng baho.  Kung gayon palaý tatatlo kaming makakapanapatan ngayon. Isang gitara at dalawang bandurya. 

 

            (Paghahagilapin ang nagbiting bakya.)

 

      Minsan lang santaon kaming nagkakatipon-tipon, nagkasakit pa si Talyo.

 

            (Tigil.)

 

SABING:  Teka nga muna.  Saan ba nagsuot si Basyong, ha, Lucio?  Hindi ko nakitang natulog dito kagabi, a.

 

            (Hindi sasagot si LUCIO.  Tila hindi narinig ang babae.)

      Hoy, Lucio.  Kinakausap kita.

 

LUCIO:  Bakit?

 

            (Lalapit sa may hagdanan.)

SABING:  Si Basyong.  Saan nagsuot?

 

LUCIO:  Malay ko.  Siguro’y napabarkada na naman.  Lalo ngayon… pista.

 

SABING:  ‘Yang batang ‘yan.  Araw gabi. Simula nang matigil ng pag-aaral, hindi na tumira ng bahay.

 

LUCIO:  Aywan ko ba sa anak mo.  Kung  minsan, naaabutan kong tulalang nakaupo sa kalsada.  Hindi ko naman makausap.

 

            (Ihahanay ni SABING ang mga bilao sa sahig at pagtatatakpan ni CLARA ng dahon.)

 

SABING:  Baka gustong mag-aral.  Matalino naman ‘yang anak mo. Kung bakit hindi mo man lamang mapatapusan ng kolehiyo.

 

LUCIO (habang iginubunton ang talaksan ng bakya sa harap ng bahay):  Kung may gagastusin nga ba, bakit hindi.  Ni ‘yang patapusin ng haiskul si Clara ay hirap na hirap tayo.  Kung malakas ang negosyo natin tulad noong una, baka maaari.  Pero ngayon, pag ganitong klase ng bakya…

 

            (Iduduldol ang isa)

 

      hirap mabili.  Kailangang palamutihan, pinturahan ng kung anu-ano, lagyan ng suwelas ang ilalim, takpan ng mamahaling balat ang ibabaw.  Hindi naman natin kaya.  Napakamahal ng materyales.  Ito nga’t kahit itong mga gomang nabubulok na’y hirap mapulot sa basurahan.

 

SABING:  Ay, Lucio.  Kung ganito ang buhay natin, talagang walang hihinting bukas ang anak mo.

 

(Kakandungin ang mga bilao ng puto at kutsinta habang bitbit ang kahong kinalalamnan ng mga banyera ng budin.)

 

LUCIO:  Ano bang magagawa ko?  Hindi naman ako tumitigil, a.  Magabi. Ma-araw.

SABING:  Talaga bang ganito na ang lakad ng panahon, Lucio?

 

            (Hindi sasagot si LUCIO.  Babaling kay CLARA.)

      Ihatid mo muna ako sa plasa, Clara, at saka ka bumalik.  Mamaya’y dadalhin nila ang lola mo rito.  Babantayan mo siya.

 

CLARA:  Inay, pista ngayon. Hindi ba ako puwedeng makapamasyal man lamang?

 

SABING:  Hintayin mo akong umuwi pagkaubos ng tinda.  Maysakit ang lola mo.

CLARA (Susuungin ang bilao ng maha):  Opo.

 

            (Magkasunod na bababa ang mag-ina.)

 

SABING (kay LUCIO):  Lalakad na kami.  Isunod mo na lamang ang mga bakya pananapatan ninyo sa plasa.  Darating na siguro sina ka Enteng.

 

LUCIO:  Oo.  Sige.  Lakad na.

 

(Pamaang na mamasdan ni LUCIO ang papalayong mag-ina.  Pagkaraan, aakyat ng bahay.  Hahagilapin ang bandurya sa sabitan, aalsan ng balot at pupunasan.  Lilikmo at nakangiting tila nangangarap na tutugtog ng “Pandangguhan.”  Makailang-saglit, papasok si BASYONG, panganay na anak ng mag-asawa at mapuputol ang pagtugtog ni LUCIO.  Tuloy-tuloy sa kusinaan, hindi pansin ang ama.)

 

BASYONG habang pinagbububuklat ang mga kaldero sa paminggalan):  May pagkain pa ba?  Gutom na gutom ako, a.

 

            (Saglit na kunot-noong mamasdan ni LUCIO ang anak.)

 

LUCIO:  Saan ka nagsuot, bata ka?  Maghapon’t magdamag kang hindi sumisipot ng bahay.

 

BASYONG:  Kung saan-saan.  Pista ngayon.  Kailangang magsaya.

 

(Kukuha ng pinggan at sasandok ng kanin.  Ipapatong sa mesa at maghahanap ng mauulam.)

 

      Ano ba ito?  Pistang-pista’y ni walang mahagilap na ulam?

 

(Tila nabibiglaanang mamasdan ni LUCIO ang anak.  Nang walang makuhang ulam, dadakot ng asin si BASYONG.  Mauupo at kakain.)

 

LUCIO:  Teka nga muna, Bonifacio.  Para kang asong pumapasok ng bahay, a.  Hindi mo nakikilala kung sinong kausap mo.

 

BASYONG (patuya):  Tatay ko.

 

            (Kakatungong nagmamadali sa pagsubo.)

 

LUCIO (galit na mapapatayo):  Aba, ang walanghiyang ito’y talaga bang nawawalan ka na ng galang sa matatanda, ha?

 

BASYONG:  Maaari bang bayaan muna ninyo ako?  Gutom na gutom na ako, a.  Ni hindi pa ako nag-aalmusal.

 

LUCIO (lalayong nabibigla pa rin):  Saan ka nagsuot?  Labas-masok ka sa bahay na itong  ni hindi nagpapaalam sa magulang mo.

 

BASYONG:  Anong diperensiya kung magpaalam ako sa iyo o hindi?  Pinababayaan mo naman ako, a.  Kahit saan ako magpunta.

 

LUCIO:  Hindi ka dating ganyan.

 

BASYONG:  Paano, nag-iba na.

 

LUCIO (magpupuyos sa galit):  Huwag kang makasagot-sagot nang baligtad!

 

(Mapapatunghay sa ama si BASYONG na halos hindi malunok ang kinakain at waring maiiyak.)

 

      Simula nang matigil ka ng pag-aaral, puro sakit ng ulo ang ibinibigay mo sa amin.  Ni hindi ka makausap nang matino.  At ang mga kawalanghiyaan mo.  Para kang nakikipag-usap sa ka-edad mo lang, a.

 

BASYONG (may garalgal ang tinig):  Bakit ayaw ninyo akong pag-aralin?  Gusto ninyo akong maging pangkaraniwang sanggano?  Hindi ba ganito kumilos ang sanggano?  Bastos.  Walang galang.  Palaboy sa lansangan.

 

LUCIO:  At ‘yan ba ang ipinuputok ng butsi mo?  Alam mo namang mahirap  lamang tayo.  Nabubuhay lamang tayo sa pagbabakya, pagtitinda ng maha, budin, kutsinta, puto!

 

BASYONG (tatayo at dadalhin ang kinanan sa paminggalan):  Gumawa ka ng paraan. Bilang magulang, tungkulin mong bigyan ako ng magandang kinabukasan.

 

LUCIO:  At ano bang ginagawa ko?  Hindi ba tinuturuan kitang gumawa ng bakya noong una, para may makatulong ako’t mapaunlad natin ang ating negosyo?

 

BASYONG:  Pagbabakya?  Habambuhay bang hanggang pagbabakya na lamang tayo?  Ilang taon ka na bang nagbabakya?  Yumaman ka ba?  Wala na tayong ambisyon sa buhay kundi gumawa ng bakya at magtinda ng puto kutsinta?

 

LUCIO:  Hindi mo ba nakikita?  Mahirap nga lamang tayo.

 

BASYONG:  Maraming paraan sa mundo.  Puwede akong mag-aral, makatapos at magkaroon ng magandang trabaho.  Puwede rin akong maging sanggano at magpayaman sa pagnanakaw.

 

            (Magpapahid ng kamay.)

 

      Pinipilit kong maging sanggano.

 

LUCIO:  Bonifacio, maghintay ka, anak.  Pipilitin natin sa pasukan….

BASYONG:  Dalawang pasukan nang ganyan ang sinasabi mo.  Palaging pipilitin natin…. Pipilitin natin.  Nagpipilit ka nga ba?

 

LUCIO:  E, paano’y lubog tayo sa utang tuwing darating ang pasukan.  Kita mong pati puhunan sa pagluluto ng paninda ng Nanay mo’y utang sa tindahan.

 

BAGYONG:  Kaya nga.  Kung hindi mo magawan ng paraang mapaghandaan ang kinabukasan ko, ako ang gumagawa ng paraan.

 

            (Tuloy-tuloy papalabas ng bahay.  Hahawakan ng ama sa balikat.)

 

LUCIO:  Saan ka pupunta?

 

BASYONG:  Mamimista.  Hindi mo ba nakikitang pista?  Pistang-pista’y hindi ka makatikim ng masarap-sarap na ulam.  Sige pa rin tayo ng kadidildil ng asin.

 

LUCIO:  Huwag kang kung saan saan suot nang suot.  Bakit ganyan kang bata ka?

 

            (Tatalikod si BASYONG.)

 

      Tulungan mo ang Nanay mo sa pagtitinda.  Ihatid mo sa plasa ang mga bakya para mabenta na.  Hinihintay ko ang iyong Lola.

 

BASYONG:  Ayoko.  Ayokong pumarada sa lansangan at ipagparangalan na ako ang pinakapulubing magbabakya at tindera ng kutsinta’t puto!

 

LUCIO (sasampalin ang anak):  Anak ka ng….! Ka salbahe mo….

            (Sandaling titingnan ng anak ang ama nang may pagkabaghan, saka tatalikod at lilisan.)

 

      Bonifaciooooo!!!

 

(Sa malayo muling maririnig ang tugtog ng musiko.  Mananatiling nakamaang si LUCIO.  Pagkaraan, yukod-ulong papanhik ng bahay.  Patuloy ang tugtog ng musiko habang pumapasok naman sina ENTENG, MARSO, at TALYO, mga magsasakang ma-eedad na rin at tulad ni LUCIO ay mahilig ding manugtog.  Gulanit ang suot ng tatlo at anyong mga pulubi.  May taglay na bandurya si ENTENG, si MARSO’s may gitara, samantalang si TALYO’y bitbit ang baho at lulugo-lugong balot ng lumang kamisadentro.  Kakatok ang tatlo.)

 

ENTENG:  Tao po.  Pareng Lucio! 

 

                        (Mapapatayo ang naguguluhang si LUCIO.  Samantalang sa may hagdanan.)

 

LUCIO:  Nandiyan na pala kayo.  Tuloy muna sa loob.

 

            (Papanhik ang tatlo.)

 

      Maupo kayo.

 

            (Bahagyang magugulat pagkakita kay TALYO.)

      O, ka Talyo. Akala ko’y maysakit ka?

 

TALYO (bahagyang tutunghay, pinanginginigan ng boses):  Tu…tubig.  Bigyan mo ako ng kaunting tubig.

 

(Tutungo sa kusina si LUCIO.  Si TALYO ay hahalukipkip at tila nauupos na mapapasalagmak at hihilig sa dinding.  Lalapitan ni LUCIO agt aabutan ng tubig.)

 

LUCIO:  Higa muna, pare. 

 

            (Dadamhin ang noo ni TALYO.)

 

      Mukhang mataas ang lagnat.  Giniginaw ka ba?

 

TALYO (magpipilit ngumiti):  Bale wala ito.  Hihiga lamang ako sandali.

 

            (Aalalayan ni LUCIO patungo sa papag upang mahiga.)

 

      Kung dumito ka na lang muna?  Tingnan mo ang hitsura mo.  Nanginginig ka, a.

 

ENTENG:  Baka nga naman hindi mo kaya, Talyo.  Babahaginan ka na lamang namin ng aming makukuha sa pananapatan. 

 

MARSO:  Oo nga, pare.

 

TALYO (paimpit):  Sasama ako, ano ba kayo?  Minsan santaon lamang ito, a.  Hindi lamang naman pera ang mahalaga.  Gusto kong tumugtog.  Kung pera lamang, mamamalimos na lamang ako.

 

MARSO (natatawang mapapailing):  Baka hindi ka tumagal, Tayo.  Napakainit sa plasa. Puno ng tao.

 

TALYO:  Maaari bang hindi?  Habang naiikilos ko ang dalawang paa, hindi ako susuko.

 

LUCIO:  O, siya.  Sasama kung sasama.  Magpahinga ka muna.

 

(Bubulagta si TALYO sa papag na patuloy na pinanginginigan ng laman.  Mapapailing sina ENTENG at MARSO at naaawang titingnan ang maysakit. Hahagilapin ni LUCIO ang kanyang bandurya at makikiumpok sa dalawa.)

 

      O, paano.  Kinakalawang na yata itong aking bandurya.  Tuwing pista’t pasko lamang nahahagilap.

 

ENTENG:  Anu-ano bang piyesa ang tutugtugin natin?

 

MARSO:  Dati rin.  Pasakalye.  Pandangguhan.  Nang Pista sa Nayon. Kundiman….

 

            (Kanya-kanyang kalabit ng instrumento upang magtugma-tugma ang tono.)

 

LUCIO:  Makagawa kaya tayo ng anim na daan man lamang ngayon?

 

MARSO:  Pilitin natin.  Makabili man lamang ng isang kabang bigas.  Di, libre ang pagkain namin ng isang buwan.

 

ENTENG:  Oo.  Kailangang-kailangan ko rin nga.  Lalo ngayong tuyong-tuyo ang bukid.

 

LUCIO:  E, sino bang hindi nangangailangan?

 

            (Tutugtog ng isang piyesa at magtatawanan.)

 

MARSO (magyayaya):  Tena.  Ano pang hinihintay natin?

 

            (Tatayo si LUCIO at tatanaw sa lansangan.)

 

LUCIO:  Pagkatagal naman ni Clara….

 

            (Dilim.)

 

 

                                                2. 

     Sa Plasa

 

Mula sa gawi ng manonood biglang susulpot ang tatlong lalaking may dalang tigi-tigisang kahon.  Ang isa’y naka-polo barong, may hawak na loud speaker  at magtatawag ng tao.  Magliliwanag.  Matitipon ang ilang taumbayan sa paligid ng lalaki, bagaman ang mga manonood ay magiging bahagi ng nagpipistang taumbayan  Mula sa kung saan, susulpot si CLARA at tatanghod rin.  Papasok si Aling TUNYING na makikipanood  rin sa may tabi ni CLARA.  Magbabatian ang dalawa.

 

TUNYING:  Clara, anak!  Ano ba itong palabas nila?

 

CLARA:  Inang Tunying!  Nagkakasayahan lang po.  Nagbebenta ng gamot, pero madyikero rin raw po ‘yong mama.

 

            (Mangingiti.)

 

TUNYING:  Ang nanay mo?  Saan si mare?

 

CLARA:  Nandoon po sa may peryahan.  Naglalako.

 

TUNYING:  ‘Yong mga tsikiting ko, di mo ba namataan kaya?

 

CLARA:  Parang naglilibot din po roon sa may perya.  Malapit sa may ferris wheel pagala-gala….

 

TUNYING:  A, di ko na namalayan, biglang nangawala….

 

CLARA:  Nandiyan lang po ‘yon.  Pinapanood ko po ito.  Sabi ng Nanay, baka makabuti sa Lola..  Inutusan akong bumili ng gamot nila….

 

TUNYING:  A, kumusta ang Lola Candida…?

 

CLARA:  Nasa bukid sa mga Tiyong ko po. Iuuwi raw po sa amin mamaya.  Parang malala raw po, e.

 

(Magsasalita ang LALAKI sa loud speaker at saglit na manonood sina CLARA at TUNYING.)

 

LALAKI (magsasalita sa loud speaker) :  Magandang umaga po sa kanilang lahat.  Magandang umaga po at masanang pista rin sa lahat!  Napakaganda ng umaga at lalo namang napakaganda kung lalapit kayong lahat sa banda rito upang saksihan ang aming palabas.
Ito po’y libre.  Wala kayong gagawin kundi tumayo sa paligid k o at manood.  Nanggaling pa po kami sa malayo ngunit di namin alintana sapagka’t hangad naming makatulong.  Pista ngayon sa inyo.  Hindi naman sa kami’y nangiinsulto, ngunit totoo pong bagman maraming mapapanood sa plasa na sirko, karera ng daga at kung anu-ano pang kababalaghan, mainam ‘yong nakapanood nang wala kayong gastos ni isang sentimo.  Hindi po ba?  Kaya lapit, lapit kayo rito at magsisimula na ang palabas.

 

            (Saglit na muling babaling si Aling TUNYING kay CLARA.)

 

TUNYING (hahawakan sa balikat si CLARA):  Sige, Clara, anak.  Maglilibot muna ako.  Pakisabi lang kung mamataan mo ‘yong mga tsikiting ko na umuwi muna sa bahay.  May iuutos lamang ako.

 

CLARA:  Sige po, Inang Tunying.

(Lalabas si Aling TUNYING, habang muling magsasalita ang LALAKI. Matamang magmamasid si CLARA.)

 

LALAKI (itataas ang hawak na loud speaker):  Siguradong masisiyahan kayo sa aming ipapakita.  Pakikitaan ko kayo ng madyik na tinuklas ko pa sa Amerika.  Ang totoo’y ipinadala ako rito ng aming kumpanya, una, upang magbigay-aliw at ikalawa, upang magpakilala ng bagong kagagawa nilang gamot.  Promotional offer ito at hindi pa matatagpuan saan mang botika sa Pilipinas o saan man botika sa mundo.  Inimbento ang gamot ng isang henyong Tsino, si So Ma Tan, sa atas ng LOCLO Laboratories, pinakamalaking kumpanya ng gamot sa Maynila, pagkaraan ng masusing pag-aaral sa mga sakit na laganap na laganap sa mga lalawigang katulad nito.  Nguni’t bago ko ipakilala ang milagrosang gamot, panoorin muna ninyo ang aming mahiwagang palabas.  Ayan, ayan.  Maraming marami nang tao.  Ngayon. Handa na ba kayo?  Okey?

      (Maglalabas ng dalawang latang magkataklob at isang pirasong papel.)

 

      Nakikita ba ninyo itong hawak ko?  Ano ito?

 

BATA (mula sa manonood):  Papel!

 

LALAKI:  Tama ‘yong bata.  Papel.  Tunay na papel nga po.  Hayan, inilipad pa ng hangin.

            (Pupulutin.)

 

      Sa isang ihip lamang at kaunting orasyon, ang papel na ito’y gagawin kong pera.  Baka sabihin ninyong may nakatagong pera sa ilalim ng mahiwagang lata. Ito po.  Pagmasdan ninyo.

 

            (Pagbabali-baligtarin ang lata at ipapasilip sa manonood.)

 

Ito po.  Wala.  Talagang orasyon po lamang ang kailangan.  Ngayon, para naman hindi ninyo masabing dinadaan ko sa bilis ng kamay, pahahawakan natin sa bata ang papel at lata.

 

      (Tatawagin ang BATA.)

 

Totoy, halika nga.

 

      (Papagitna ang bata.  Pahahawakan ng lalaki ang papel dito.)

Hawakan mo ito.

 

      (Babaling sa manonood.)

 

Ngayon mga kaibigan. Huwag kayong kukurap sapagka’t sa ilang saglit lamang ang papel na hawak ng bata ay gagawin nating sandaang piso.  Isisilid po lamang natin sa pagitan ng dalawang mahiwagang latang ito at oorasyonan.  Handa na ba kayo?  O, sige.

 

      (Sa BATA.)

 

Totoy, ipatong mo sa lata.

 

      (Ipapatong ng BATA ang papel sa ibabaw ng latang hawak ng lalaki.)

 

‘Yan.  Ngayon panoorin ninyo.  Tatakpan na natin ang papel ng mahiwagang lata at bubulungan ng orasyon upang maging pera.  Huwag po lamang kokontrahin ng mga nanonood, sapagka’t dito’y kailangan ng konsentrasyon.  Pakiusap din na huwag po tayong  mag-iingay habang binubulungan ko ng orasyon ang mahiwagang lata.  Tahimik lamang.  Ngayon na po.

 

      (Ipipikit ang mata. Hawak ng isang kamay ang lata habang iwinawasiwas ang isa pa.)

 

Kang kang telembang perang nakaukangkang

Toktok palatok peratok kalogkog

Rasik, rasik dominus

Perang tatalsikus!

 

      ( Sisilipin ang lata at bubuksan.  Ilalaladlad ang sandaang pisong buo.)

 

Ito po ang papel na naging pera.  Sandaang pisong maliwanag.

 

      (Muling pagbabali-baligtarin ang lata at ipapakita sa manonood.)

 

‘Yan po.  Wala na.  Naglaho ang papel. Basta may mahiwagang lata, madali pong gumawa ng pera.  Nguni’t huwag kayong mangangahas gumamit ng kahit anong lata, sapagka’t anumang orasyong gawin ninyo, hindi kayo makakabuo ng pera.  Ang sikreto po’y nasa lata at ang lata’y mabibili sa liblib na pook ng Dibisorya. Kaunti po namang palakpakan diyan, para ganahan!

 

      (Magpapalakpakan.  Yuyukod ang LALAKI,  namumutiktik sa ngiti.)

 

Salamat po.  Ngayon naman’y balingan natin ang ikalawang palabas, ang promotional offer ng aming kumpanya.  Ang gamot pong ito’y naksilid sa napakaliit na bote lamang ngunit gaya ng malimit sabihin, nasa pinakamaliliit ang yaman at lakas.  Gamot sa asthma, TB, pulmonya, rayyuma, sakit sa balat, pangangati ng lalamunan, malarya, trangkaso, kagat ng insekto, sakit ng ulo, sakit ng rtiyan, sakit ng balakang, galis aso, buni, at kung anu-ano pang karamdamang lahat ay napapalaman sa polyetang kasama sa kahon ng gamot.  Ang pangalan ng gamot ay cecanap at napakadaling gamitin.  Ipahid lamang sa bahaging apektado, halimbawa, sa likod at dibdib kung ubo o pulmonya; sa paa o balakang kung rayuma; sa noo, kung sakit sa ulo; at sa tiyan o puson, kung sakit ng tiyan.  Madali’t sabi sa tapat ng anumang bahagi ng katawang may karamdaman.  Garantisadong epektibo.  Sa loob ng dalawang linggo o labing-apat na araw mawawala ang sakit na parang hinipan ng hangin.  Tunay na miracle drug.  Saka, guaranteed money returned if not satisfied.

 

      (Ipaglalabas ng dalawa pang lalaki ang mga bote ng gamot at liligirin ang mga manonood.)

 

Naglalaman po ang gamot ng eliksir na inimbento gaya ng nabanggit ko na ng dakilang siyentipikong nagbuhat pa sa Amerika, Si Soc Ma Tan at kaya nga ako pinaparito ng aming kumpanya ay upang ipamalita sa mga tao, lalo pa po sa mahihirap na malapit nang magamot ang kanilang karamdaman.  Lalong-laluna nga po sa mga maralita na araw-araw ay dinadapuan ng sakit ng kahirapan.  Kaya kung kayo’y may sakit ng kahirapan, ipahid lamang ang gamot sa apektadong lugal at tiyak ang inyong paggaling….

 

      (Magtatawa)

 

Hahaha… nagbibiro lamang po.  Ngunit hindi po ba totoong kung magagamot ninyo ang lahat ng sakit ng katawan sa pamamagitan ng makapangyarihang eliksir ng gamot na ito, magagamot din ninyong tuluyan ang sakit ng kahirapan.  Tama po?  Tama.

 

Ngayong magkano ko ipagbibili ito.  Sabi ng boss sa kumpanya, mahihirap ang pagdadalhan mo nito kaya  humingi ka na lamang ng kaunting abuloy.  Magpapakalugi na tayo.  Ang mahalaga’y nakakatulong tayo sa kanila.  Kaya po sinabi ko sa kanya, Boss, kung magkano man ito ipagbibili sa botika, hatiin natin ang halaga.  At hindi lamang pumayag ang boss sa mungkahi ko,; iginiit pa niyang magbigay kami ng regalo sa  sinumang bibili ng gamot dahil pista sa bayan ninyo at upang maipakita rin ang taos-pusong  malasakit sa lahat, laluna sa kapuspalad.  Kaya ano ang napagpasiyahan ng boss.  Sa botika, ipagbibili raw ito ng siyento singkuwenta.  Dito, kalahati lamang ng halaga.  Samakatwid, magkano?

 

TINIG MULA SA MANONOOD:  Sitenta y singko pesos!

 

LALAKI:  Tama.  Sitenta y singko po lamang.  Bukod pa sa regalo naming  napakagandang kuwintas na tubog sa gintong Intsik.

 

            (Ilalabas ang kuwintas at ipapakita sa tao.)

 

      ‘Ayan po.  Para sa mga dalaga, binata, matanda, bata, may ngipin o wala.  Ang kuwintas pong ito’y nagkakahalaga ng hindi kukulangin sa limampung piso ngunit ipinamimigay namin bilang alaala upang kahit wala an kami’y magunita man lamang ninyong may mga tao pa ring sa inyo’y nagmamalasakit.  Kaya’t magmadali.  Lumapait na po kayo’t baka kayo maubusan.

 

(Unang lalapit si CLARA upang bumili ng gamot, saka tuloy-tuloy na lalabas.  Masisibili rin ang iba pa.  Patuloy na magsasalita ang LALAKI.)

 

‘Yang ale do’n, abutan ninyo.  Ia pa roon…. Isa pa roon…. ‘Yan.  Kakaunti na lamang ang natitira.

 

(Maglilibot ang mga lalaki hanggang maubos ang tinda.  Pagkaraan, magyuyukod ng ulo ang LALAKI at nakangising magpapasalamat.)

 

Salamat po sa inyong pagtangkilik.  Ikinalulungkot ko para sa mga naubusan.   Ngunit asahan ninyong magbabalik kaming  muli.

(Lalabas ang mga nagpropaganda ng gamot.  Kanya-kanyang lisanan ang pulutong habang nagdidilim.)

 

                                     

3. 

   Sa Bahay

 

            Magliliwanag habang pumapanhik si CLARA.  Iaabot ang bote ng gamot sa ama.

 

LUCIO pagbibiling-bilingin ang bote):  Ano ito?

 

CLARA;  Nabili ko po sa plasa.  Gamot daw po sa lahat ng sakit.

 

LUCIO (kunot-noo):  Gamot sa lahat ng sakit?

 

            (Tutuloy si CLARA sa paminggalan upang magligpit.)

 

CLARA:  Huwag raw po  kayong magtatagal, sabi ng nanay.  Napakarami ng tao sa plasa.

 

LUCIO (lalapitahn si TALYO, hawak ang bote ng gamot):  Pareng Talyo, magpahid ka sa dibdib nito. baka nga mabisa.

 

            (Uunngol si TALYO.)

 

      Ano? Lalakad na kami.  Maiiwan ka na dito?

 

TALYO (magpipilit bumangon):  Ha?  Lintik na…. sinabing sasama ako, a!

(Papahiran ni LUCIO ng gamot sa dibdib, likod, at lalamunan.  Pagkaraan, tatayo si TALYO na animo’y nagkaroon ng panibagong lakas.  Pupulutin ang kanyang instrumento.)

 

LUCIO:  Baka hindi mo kaya?

 

TALYO:  Anong hindi kaya?

 

            (Kikilos na animo’y walang sakit ngunit biglang masusungaba at dadaluhan ni LUCIO.)

 

MARSO:  Sinabi na naman naming babahaginan ka ng kikitain sa pananapatan.

 

TALYO (tutunghay, tutop-dibdib):  Kaya ko.  Maaari bang makahingi ng kaunting tubig, pareng Lucio.  Bakit ba palagi akong nauuhaw?

 

LUCIO (kay CLARA):  Clara, magdala ka ng tubig dito.

 

CLARA:  Opo, itay.

 

(Sasalok ng tubig sa tapayan at iaabot kay TALYO.  Tutunggain ni TALYO ang tubig na tila  uhaw na uhaw.  Hahagilapin ni LUCIO ang kanyang bandurya at magyayaya.)

 

LUCIO:  Tena.

 

(Papasanin ni LUCIO ang mga bigkis ng bakya at sunod-sunod silang lalabas na nakasuot ng bakya ring maingay na tumataguktok habang sila’y naglalakad patungong plasa.  Samantalang papasok naman mula sa kabilang panig ng entablado sina MARTIN at JUANING, nakababatang kapatid ni SABING, na pasan-pasan si LOLA CANDIDA, ina nila.)

 

MARTIN (habang pumapanhik):  Sabing!  Lucio!

 

            (Sasalubong si CLARA sa may pintuan.)

 

CLARA:  Nandiyan na pala kayo, Tiyong.

 

            (Aayusin ni CLARA ang papag at ibababa ng magkapatid ang matanda.)

 

JUANING:  Ang mga Nanay mo?

 

CLARA;  Wala po, Tiyong.  Nanapatan po ang itay.  Ang inay naman ay naglalako sa may peryahan sa may patyo….

 

MARTIN:  Mag-isa ka?  Si Basyong?

 

CLARA:  Hindi pa po umuuwi….

 

MARTIN:  Talagang sakit ng ulo ang kapatid  mong ýan, a.

 

CLARA (lalapit sa matanda):  Lola, kumusta po?

 

            (Gagagapin ng matanda ang ulo ni CLARA.)

 

LOLA (paimpit, halos pabulong, habang haplus-haplos ang buhok ni CLARA):  Anak….

 

JUANING:  Wala ba kayong makakain diyan kahit ano?  Umuugak ang tiyan ko, a.

 

CLARA:  May iniwan pong kutsinta ang nanay sa paminggalan.

 

MARTIN:  May kutsinta ‘kamo?  Gutom na gutom na rin ako, a.

 

(Paduhapang na pupunta sina JUANING at MARTIN sa paminggalan at lalaklakin ang kutsinta.  Ni hindi makuhang maghugas ng kamay.  Matamang nakamasid lamang si CLARA sa LOLA.)

 

CLARA:  Mukhang malubha po yata ang lagay ni Lola.  Tila nahihirapang huminga.

 

MARTIN:  Pakainin mo kaya ng kutsinta.  Baka nagugutom.

 

            (Aabutan ng isang platong may kutsinta si CLARA.)

 

CLARA (kay LOLA CANDIDA):  Lola?  Kumain muna kayo, Lola?

 

(Hindi titinag ang matanda.  Akmang susubuan ni CLARA ngunit tila walang narinig ang matanda.  Sa halip, si CLARA ang kakain ng kutsinta.)

 

JUANING (habang umiinom ng tubig sa paminggalan):  Bahala ka na sa inay, Clara.  May trabaho pa kami ng kuya Martin sa koprahan.  Nagpaalam lamang kami sandali.

 

CLARA:  May trabaho kayo, Tiyong, kahit pistang-pista?

 

MARTIN:  Maaari ring hindi magtrabaho pero walang kita.  Alam mo naman, Clara.  Hindi kami makapag-aaksaya ng kahit isang araw dahil kailangang kumita para sa pamilya.

 

JUANING (yuyukod at kakausapin ang ina):  Inay, tutuloy na kami.  Kung may kailangan kayo, sabihin lamang ninyo kay Clara. 

 

            (Uungol ang matanda.)

 

MARTIN:  Clara, tutuloy na kami.  Bahala ka na sa inay.

 

CLARA:  Opo, Tiyong.

 

JUANING:  Sige, Clara.

 

CLARA: Opo.

 

(Pupulutin ng dalawa ang natitira pang kutsinta sa plato bago magkasunod na mananaog ng bahay.  Lalabas.  Sandaling katahimikan.  Pagkaraan, bahagyang sasasalin ng pag-ubo ang matanda.  Nagmamadaling tutungo si CLARA sa batalan upang kumuha ng arinola.  Ilalagay ang arinola sa tabi ng papag at hahagurin ang likod ng matanda pagkaraang ibangon ito nang bahagya.  Titigil ang pag-ubo saka kikibot ang labi ng LOLA at magtatawag.)

 

LOLA:  Sabing.... Sabing....

 

CLARA:  Po?

 

LOLA:  Mabuti’t nandiyan ka.

 

CLARA:  Si Clara po ito.  Nagtitinda ang inay sa may peryahan.

            (Tila wala sa sariling magsasalita ang matanda.)

LOLA:  Sabing....napakain mo ba ang mga hayop?  Gabi na, a.  Saan ba nagsuot ang ama mo’t gabi na’y wala pa?

 

            (Nagugulumihanang mapapatayo si CLARA at nagtatakang pagmamasdan ang LOLA.)

 

      Hoy, Sabing.  Kinakausap kita’y hindi ka sumasagot?  Ano ka bang bata ka?

 

CLARA;  Lola.  Anong nangyayari sa inyo.... Lolo?

 

LOLA:  Ang kalabaw?  Naula na ba ni Martin?  Kay dilim ng langit,a.  Saan ba nagsuot ang ama mo’t ginagabi nang husto?  Nakailang kaban ba raw ang ani ng Tatay mo?

 

            (Mangingiti na tila namatanda.)

 

      Maganda ba ‘kamo ang ani natin?  Mabuti naman.  Matirhan man lamang tayo ng mga limang kabang palay pagkabayad kay Kabesa, ligtas na tayo sa gutom.  Naririnig mo ba ‘yon, Sabing.  Kanina pa walang tigil nang kaaaligid ‘yang paniking ‘yan sa looban, a.  Kagabi’y nandiyan rin ‘yan.  Tila nanginginain....

(Tulalang nakamasid si CLARA.  Hindi maisipan ang gagawin. Patuloy na tila nagmamangmang  si LOLA.)

 

      Namumulaklak na ang mga lansones, a.  Isang linggong pagpapausok, marahil, ganap na mamimilaylay ang mga lansones.  Huwag ka lang liliban ng pagsisiga at pagpapausok, Sabing.  Tuwing umaga.... bago lumubog ang araw sa hapon....

 

            (Tigil.)

 

      Talaga namang durong kapagpapagabi ng mag-aama, a.

 

            Sandaling tigil.  Maghihigab ang LOLA at bahagyang tatahimik.  Hahagurin ni CLARA sa noo.  Muling maririnig ang tugtog ng musiko at kaingayang nagmumula sa perya.  Makailang-sandali, tila nagulantang na mapapabalikwas ang LOLA at pasigaw na tatawag kahit tila hirap na hirap.)

 

LOLA:  Gregorio....Goyo!

 

CLARA (GIMBAL NA MAPAPATAYO):  Diyos ko!  Lola!

 

LOLA(paimpit na maghihinagpis):  Goyo, asawa ko!  Anong ginawa mo?  Maaari ka namang makiusap na lamang.  Anong naisipan mo’t tinaga mo si Kabesa?  Bakit ka pumatay ng tao?  Ibibilanggo ka nila!  Goyo…!

 

            (Patuloy na maghihimagpis habang natataranta si CLARA.)

CLARA(hahawakan ang LOLA at magtatawag):  Lola! Lola!  Ano pong pakiramdam ninyo?  Lola?

 

            (Biglang sasasalin ng pag-ubo ang matanda.)

 

CLARA:  Ano bang nangyayari sa Lola?  Lola?

 

(Mamataan ang gamot at hahagilapin ito.  Papahiran ang likod ng matanda.  Pagkaraan, ipipihit ang nakabaluktot nitong katawan at ipapahid ang gamot sa dibdib.  Bahagyang hihinto ang pag-ubo.  Mag-iinat ang matanda, pilit iuunat ang kamay at muli wala sa loob na magtatawag.)

 

LOLA:  Anak… Aanak….

 

(Gagagapin ang ulo ni CLARA at ilalapit sa kanya.  Ilalapit ni CLARA ang tainga sa bibig ng matanda at pakikinggan ang inuusal nito.  Ilang sandaling taimtim na makikinig, tatango-tango ngunit tila maluluha.  Makailang-saglit, biglang aatakihing muli ng dalahit na pag-ubo at tila hirap huminga.  Matataranta si CLARA.)

 

CLARA:  Lola? Lola Candida?

 

            (Yuyugyugin ang matanda na patuloy na dinadalahit ng ubo. )

      Lola?  Huwag kayong mamamatay!  Diyos ko po…. Saan ba ako hihingi ng tulong?

            (Dudungaw sa bintana at magtatawag.)

 

      Mga kapitbahay!  Mga kapitbahay!  Tulong po…. Ang Lola ko…. Aling Tunying, patulong po…!

 

            (Lalabas si Aling TUNYING mula sa kanila at humihingal na papanhik kina CLARA.)

 

TUNYING:  Bakit ba, anak?

 

CLARA:  Aling Tunying.  Patulong po.  Nagdedeliryo ang Lola.

 

(Lalapit si TUNYING sa tabi ng matanda habang nagsisiakyatan naman ang ilan pang nakarinig sa tawag ni CLARA. Babaling si CLARA sa pulutong na nagsidalo.)

 

      Maari po kayang  makisuyong pakitawag sa mga Nanay at Tatay sa liwasan po, sa may peryahan?

 

TUNYING (babalingan ang isang lalaking may katamtamang edad):  Goring, pakisuyo na….

 

GORING:  Opo.  Opo.

 

(Tatalikod at nagmamadaling lalabas.  Patuloy na hahaplusin ng gamot at hihilutin ni TUNYING si          Lola CANDIDA.)

 

TUNYING (kay CLARA) :  Magpainit ka ng tubig, anak.

 

CLARA :  Opo.

 

(Tutuloy sa kusina.  Haharapin ni Aling TUNYING ang nakapalibot na karamihan’y mga batang gusgusin at pagsasabihan.)

 

TUNYING:  Hoy, kayo.  Huwang kayong nagtunganga riyan.  Kita ninyong hindi makapasok   ang hangin.

 

(Maglilisanan ang pulutong habang unti-unting lumalabo ang ilaw sa bahay hanggang magdilim.)

 

 

                                                4. 

     Sa Plasa

 

Bahagi ng perya.  Tindera ng laruan, damit, kakanin at kung anu-ano pa.  Maglalako si SABING ng kanyang tindang kakanin.  Yaot-dito ang mga tao.  Sandaling kakalat ang kaingayang likha ng perya sabay sa pagliliwanag ng liwasan.  Bahagyang papanaw ang kaingayan habang pinatatamaan ng spotlight  si SABING na patuloy na naglalako ng kanyang tinda.  Papasok si BASYONG, tuloy-tuloy ba lalapit kay SABING.

 

SABING:  Bili, bili na kayo!  Mama, Ale!  Mainit-init pa… puto, kutsinta po…. maha, budin...

            Mama!  Ale!  Kakanin… meron din pong bakya…!

 

BASYONG (lalapit sa ina):  Inay!

 

SABING (babaling, tila bahgyang nagulat):  Basyong, anak!  Saan ka ba suot  nang suot at lagi kang nawawala, ha?

 

BASYONG (dadampot ng puto at isusubo):  Bigyan mo nga ako ng singkuwenta, inay.

 

SABING:  Bata ka!  Kung tumutulong ka sa paghahanapbuhay di may mapapakinabang sa iyo.  Hindi ganyang layas ka nang layas….

 

BASYONG:  Hahapbuhay…. Palagi na lamang ninyong pinaggigiitan ‘yang hanapbuhay, batang-bata pa ako’y gusto ninyong isabak sa trabaho?

 

SABING:  Anak….

 

BASYONG:  Pista ngayon, a.  Hindi ba ako makapag-aaliw man lamang?

 

SABING:  Oo man nga, anak.  Nguni”t….

 

BASYONG:  Wala na ba kayong gagawin buong buhay kundi magpakahirap?  Bakit ang iba?  Namamasyal…. Nagsasaya…?

 

SABING:  Wala tayong magagawa, anak.  Maraming tao kung pista.  Ngayon lang ang pagkakataon nating kumita nang malaki.

 

BASYONG:  Anak ng buwisit.

 

SABING:  Kung tayo nga ba’y may salapi…. Kung hindi natin pino-problema araw-araw ang ating kakainin…

 

BASYONG (SA MANONOOD):  Bakit?  Ano bang uring lipunan ito?  Lipunan ng mga palabas?  Hindi tama ito, a.  Sila lamang ba ang paparada sa kalsada at mamamasyal?  At ano tayo?  Panoorin?  Perya?

 

SABING:  Ano ba ‘yang mga pinagsasabi mo, Bonifacio?

 

BASYONG:  Pahingi nga ng singkuwenta lang, inay.

 

SABING:  At anong gagawin mo?

 

BASYONG:  Magsasaya…. Mamimimista….

 

SABING:  Maghintay ka, anak.  Mamaya.  Pagkaubos ng tinda…. Tulungan mo muna ako.

 

BASYONG:  Singkuwenta lang….

 

SABING:  Gaya rin ng sinabi mo, anak.  Ano’ng uring lipunan itong puro palabas?  Bakit hindi  mo  muna unawain ang ating kalagayan?

 

BASYONG:  Kaya nga ako magsasaya, upang makaunawa, inay!

 

            (Humahangos na papasok si GORING.)

 

GORING:   Aling Sabing!  Aling Sabing!

 

SABING:  O, bakit, ka Goring?

 

GORING:  Ipinakakaon kayo ni Lola Candida.

 

SABING:  Anong nangyayari sa Nanay?

 

            (Nabibiglaanang babaling kay BASYONG.)

 

      Basyong, huwag ka munang aalis dito.  Bantayan mo ang mga paninda.  Sasaglit lamang ako sa bahay.

            (Hahagilapin ang kanyang bag at susunod kay GORING papalabas.)

 

BASYONG (pasigaw):  Hindi ba ninyo ako titirhan kahit singkuwenta lang?

 

(Tila walang narinig si SABING.  Haharapin ni bASYONG ang paninda at maghahalungkat.)

 

      Anak ng buwisit, a!  Walang itinera kahit isang pera.  Ginawa pa akong tindera.

 

(Pupulot ng ilang paninda.  Lalapit at patuyang iduduldol ang mga paninda sa manonood.)

 

      Bili-bili na kayo riyan ng bakya’t puto kutsinta.  Bakya kayo riyan.  Puto, kutsinta.  Mga ale, mga mama.  Hoy!  Bili-bili na kayo ng bakya’t puto kutsinta.

 

            (Saglit na mamasdan nang pamaang ang manonood.)

 

      Putang-ina’y hindi ba kayo bibili???

 

(Ibabagsak ang paninda at tuloy-tuloy na lalabas.  Iiwan ang tindang nakatiwangwang.  Muling kakalat ang kaingayang likha ng perya.  Tugtugin mula sa laro ng daga, anyaya ng nagpapalabas ng sirko at iba pa, habang dumadako naman ang spotlight  sa gitna ng liwasan.  Papanaw ang mga ingay habang uugod-ugod na lumalakad ang apat na manunugtog –LUCIO, TALYO, ENTENG, at MARSO – patungo sa may unahan.  Mananapatan sa may bandang gitna.  Si TALYO ay halos malupasay sa hirap ngunit patuloy na makikisabot sa tatlong kasama.  May maghahagis ng barya sa kanilang harap at ilang sandaling maririnig ang bagsakan ng barya.  Pupulutin ng apat ang mga inihagis na barya, pagkaraan.  Papasok si BASYONG at lalapit sa ama.)

 

BASYONG:  Balatuhan mo nga ako kahit singkuwenta.

 

            (Tila nagulantang na mamasdan siya ni LUCIO.)

 

LUCIO:  Ang lintik at ‘yan na lamang ba ang alam mong gawin?  Maglayas at manghingi ng singkuwenta?

 

BASYONG:  Bakit?  Para ano ba’t naging ama kita?  Tungkulin mong ibigay sa akin ang aking singkuwenta.

 

LUCIO:  At tungkulin mong tulungan kaming maghanapbuhay!

 

BASYONG:  Wala akong tungkuling ganyan!

 

LUCIO:  Kailan ka titino, Bonifacio?  Wala ka na bang pagtingin sa iyong mga magulang?

 

BASYONG (patuya)  Mahal na mahal ko nga kayo, e.  Kaya ayaw kong magpakabusabos ng tulad mo.

 

LUCIO:  A, lintik!  Ano kang bata ka?

 

BASYONG:  Hindi ba ninyo ako bibigyan ng pera?

 

(Hindi sasagot ang ama.  Tahimik na titingnan lamang ang anak  na tila nahihiwagaan.  Sandaling tigil.  Pagkaraan, akmang tatalikod si BASYONG.)

 

      Kung wala kayong maibigay, magnanakaw ako….

 

LUCIO:  Bonifacio….

 

            (Mapapatigil si BASYONG.  Aabutan ni LUCIO ng pera.)

 

      Saan ka pupunta?

 

BASYONG:  Mamamasyal…. Manonood ng palabas… sasakay sa ferris wheel… mamimista.

 

(Lalabas. Babaling si LUCIO sa mga kasama.  Si TALYO ay nakatalungkong tila nauupos at pinanginginigan ng laman.)

 

LUCIO:  Pasensiya na kayo sa aking bata.  Talagang sagad ang tigas ng ulo, e.

 

            (Lalapitan si TALYO.)

 

      O, ano, pare.  Kaya mo pa ba?

 

TAYO (tutunghay, nakapinta sa mukha ang sakit na taglay):  Oo…aba…oo….

 

(Magpipilit tumayo.  Pangangatugan ng tuhod ngunit muling makikisabot sa tatlo.  Papailanlang ang tugtog habang unti-unting nagdidilim ang liwasan.)

 

 

                                                       5. 

Sa Bahay

 

Pagliliwanag, makikitang magkatulong na pinupunasan nina Aling TUNYING at  CLARA ng maligamgam na tubig ang matanda.  Ilang saglit pagtkaraan, maririnig ang paghinto ng sasakyan sa tapat ng bahay.  Papasok si SABING kasunod ang isang manggagamot.  Aanyayahan ni SABING ang DOKTOR papasok ng bahay.`

 

SABING:  Pasok po.  Pasok po.

 

(Tutuloy ang mangagamot.  Mapapatayong akmang sasalubong si CLARA pagbulwag ni SABING sa bahay.)

CLARA: Inay.

 

SABING (lalapit):  Kumusta ang Nanay?  Kumaon ako ng doktor para matingnan siya.

 

CLARA:  Para pong nagdedeliryo.  Buti lang po at agad dumating si Inang Tunying nang magtatawag ako ng saklolo sa mga kapitbahay natin.

 

SABING (hahawakan sa kamay si Aling TUNYING):  Salamat, Mareng Tunying….

 

TUNYING:  Mukhang naginhawahan nang kaunti pagkapunas namin sa katawan.  Pero hinahabol pa rin ang paghinga at hindi makausap.

 

SABING (babaling sa DOKTOR):  Doktor, siya po ang Nanay. 

 

(Lalapitan ng DOKTOR si LOLA CANDIDA.  Bibigyan ni CLARA ng upuan ang manggagamot.)

 

DOKTOR:  May ibinigay ba kayong gamot sa kanya?

 

CLARA (iaabot ang bote ng gamot ):  Pinahiran ho namin siya nito.

 

            (Nagtatakang pagmamasdan ng DOKTOR ang bote.)

DOKTOR:  Ano ito?

 

            (Bubuksan ang bote at aamuyin.)

 

      Aceite de manzanilla?

 

CLARA:  Sabi po noong nagpopropaganda kanina, e, gamot ýan sa lahat ng sakit?

 

DOKTOR:  Kabag lang ang nagagamot nito, iha.

 

TUNYING (galit  na mapapahinagpis):  Ha?  Tinamaan ng lintik na manggagantso pala ang putang-in, a.  At may pamadyik-madyik pa.

 

DOKTOR:  Huwag po kayong magpapaniwala agad sa kung sinu-sinong tao lamang kung hindi kayo sigurado.

 

CLARA:  Kay daming ginago po ng taong ‘yon.

 

(Bahagyang mangingiti ang DOKTOR. Ilalabas ang stethoscope damhin ang paghinga at pakinggan ang puso ng matanda.  Kukunin ang presyon.  Pakikinggan ang pulso.  Susuriin ang mata.  Tila nagugulumihanang mapapailing. Tatayo at babaling kay SABING.)

 

DOKTOR:  Aling Sabing, halikayo.

 

SABING:  Ho?

 

DOKTOR:  Ano ninyo siya?

 

SABING:  Nanay ko po.

 

DOKTOR (mahina, tila ingat):  Huwag kayong mabibigla.  Malubha ang lagay ng Lola.  Nasa comatose state siya at kung hindi madadala sa ospital, oras na lamang ang bibilangin.  Beinte cuatro oras ang pinakamatagal.

 

SABING:  Kung dalhin sa ospital, gagaling ho ba ang inay?

 

DOKTOR (lilingunin ang matanda):  Alanganin.  Matanda na siya.  Delikado kung ooperahan.  Kung madala naman sa ospital, matatagal-tagalan marahil bago matuluyan dahil sa gamot, pero ‘yon din ang kauuwian noon.

 

            (Matamlay na pagmamasdan ni SABING ang matanda.  Tila maiiyak.)

 

SABING:  Dito na lamang po siya.  Hahanggang doon na lamang pala ang buhay ng inay.

 

DOKTOR:  Gusto ba ninyong lagyan natin ng suwero?

 

SABING:  Para ano pa ho?

 

DOKTOR:  Para magpatuloy ang paghinga at hindi kaagad matuluyan.

 

SABING:  Para magkagastos kami nang walang katuturan?  Hindi na po.

 

DOKTOR (tila napahiya):  A, sige.  Tutuloy na ako, ano po.

 

SABING:  Magkano, Doktor?

 

DOKTOR:  Bigyan mo lang ako ng  minimum consultation fee.  Singkuwenta.

 

SABING (dudukot ng salapi sa lukbutan at iaabot sa DOKTOR):  Ito po.  Salamat po.

 

DOKTOR:  Wala pong anuman. 

 

(Lalabas ang manggagamot.  Maiiwang tila natulala ang mag-ina.  Saglit na katahimikan.  Pagkaraan, sandaling aakbayan ni Aling TUNYING si CLARA, saka lalapitan si SABING.)

 

TUNYING (hahawakan ang kamay ni SABING):  Talagang ganyan ang buhay.  Matanda na naman si Lola.

SABING (ngingiti nang bahagya):  Salamat uli, Mareng Tunying.  Pistang-pista, wala man lamang tayonng mapagsaluhan.  Tuyong-tuyo ang pista natin, mare.

 

TUNYING:  Naku, mare.  Sa amin man.  Kahit yata saan ngayon’y tuyo. Bakit?  Ano nga ba ang pista kundi para sa mayayaman lamang.  Siya.  Lalakad na muna ako.

 

SABING:  Salamat, mare.  Maraming salamat.

 

(Ngingiti si Aling TUNYING, pipisilin ang kamay ni SABING at mananaog ng bahay.  Lalaganap na muli ang sandaling katahimikan.  Pagkaraan, mauupo si SABING sa harap ng mesa at babalingan ang anak.)

 

SABING:  Clara.

 

CLARA:  Po?

 

SABING:  Kanina, nang nag-iisa ka, hindi mo man lamang ba nakausap ang inay?

 

CLARA (lalakad paunahan):  May ibinubulong siya, inay. Ipinakakaon niya ang lahat ng kanyang mga anak sapagka’t pakiramdam niya’y hindi na nga siya magatagal.  Ititinatanong pati ang Kuya Basyong.  Malimit palang pumupunta ang kuya sa kanya upang maghinga ng sama ng loob.  Wala raw naman siya maibigay na tulong.  Saka tila naghihinagpis siyang hindi ko  maunawaan.  Parang nalulungkot na wala man lamang daw siyang maiiwan sa kanyang mga anak.  Ni hindi raw makatulong sa ating paghihirap.  Tila humihingi siya ng paumanhin.  Kay laki raw pabigat niya gayong napakarami na nga ninyong pasanin.  Napakatanda na raw niya, bakit hindi pa siya mamatay-matay.  Nababaghan siya kung bakit nga ba habang lumalakad ang araw, papahirap nang papahirap ang ating buhay.  Hindi naman ganito noong una.  Parang may kamalian daw sa daigdig na hindi niya maunawaan.  At natahimik siya’t humigpit ang hawak sa akin.  Tila nais akong yakapin ngunit inatake nga at tila nawalan ng malay.

 

            (Tutop-noong mapapatungo si SABING.)

 

SABING (paimpit na naghihinagpis):  Ang inay… Kawawa naman ang inay….

 

            (Mapapalapit si CLARA.  Luluhod sa tabi ng ina.)

 

CLARA:  Inay?  Bakit po?

 

SABING:  Wala.  Wala.

 

            (Sandaling  tigil.)

 

      Hindi naman totoong wala siyang ginawa para sa kapakanan ng kanyang mga anak.  Talaga lamang hindi tayo makaahon-ahon sa hirap sa mula’t mula pa.

 

(Patuloy na kakandungin ang anak at lalatag ang sandaling katahimikan.  Pagkaraan maririnig ang tugtog ng musiko sa labas.  Papasok si LUCIO, bitbit ang kanyang bandurya at tila lulugo-lugo.  Magtataka sa aabutang tagpo ng mag-ina.)

 

LUCIO:  Sabing?  Dumating ka na pala.  Kumusta ang lako mo?

 

            (Hindi sasagot si SABING.  Mapapatunghay si CLARA. Tatayo at uupo sa may tabi ng

            papag. Lalapit si LUCIO sa matanda.)

 

   O, kumusta ang inay, Clara? Ha?

 

CLARA:  Malubha po.

 

LUCIO:  Malubha?

 

            (Hahawakan si Lola CANDIDA at yuyugyugin sa balikat)  Inay?  Inay.  Hoy, Inay?

 

SABING:  Hindi  mo siya makakausap, Lucio.

 

LUCIO:  Bakit?  Anong…?

 

SABING:  Ang sabi ng manggagamot, oras na lamang ang kanyang hinihintay.

 

LUCIO:  Ha?  Ano?

 

            (Tatapunan lamang siya ni SABING ng isang malamlam na tingin.)

 

      Kailan ko ba huling nakausap ang Lola.  Idinadaing ko ang ugali ni Basyong.

 

            (Maiiling na tila napapaiyak sa sarili.)

     

      Ano ba ito?  Bakit ba ganito?  Wala na akong nakikita kundi sakit at kamatayan, a.

 

            (Lalakad na hindi  malaman ang gagawin nguni’t pagkaraan’y tatalungko sa hagdanan.)

 

      Kagagaling ko lang sa Center, heto pala’y dito sa  mismong bahay ko’y….

 

SABING:  Kagagaling mo sa Center?

 

LUCIO:  Si pareng Talyo. Nabulagta sa daan.

 

SABING:  Kumusta naman.

 

LUCIO:  ‘Yon nga.  Alanganin ang lagay.

 

            (Mapapailing na pigil ang damdamin.)

 

      Santisima!  Nagsasaya ang mga tao sa labas.  Pero ilan ba silang katulad natin kaya?

 

(Pipigain ang ulong tila nagagalit na naiiyak.  Lalapitan ni SABING at hahawakan sa balikat.)

 

LUCIO:  Huminahon ka, Lucio.  Lilipas din ito.

 

            (Lilikmo sa tabi ng asawa.)

 

LUCIO:  Paano ba tayo aahon?  Saan ba tayo makakahagilap ng tulong kaya.  Hindi ko rin masisisi si Bonifacio.  Talaga namang pag ganito ang buhay hindi katatagal tumigil ng bahay.

 

SABING:  Ano ka ba, Lucio?  Ano’t napakababa ng loob mo?  Parang hindi ka hirati sa hirap, a.

 

            (Mapapatunghay si LUCIO na tila natatauhan.)

 

LUCIO:  Pag sumipot ang anak mo, ikaw ang kumausap sa kanya.  Ipaliwanag mo lahat.  Kung bakit tayo nagkakaganito.  Kung bakit pistang-pista’y walang laman ang ating paminggalan.  At sabihin mo sa kanya, papasok siya sa bukasan kahit pa anong mangyari.  Bibigyan natin natin ng magandang bukas ang mga anak mo kahit pa sa papaanong paraan.  Baka kulang nga lamang ako ng lakas at tatag ng loob.  Sa lipunang ito, kung hindi ka mangangahas, kung mananatili kang payapa, habambuhay kang lulutang sa hirap at maghihintay na lamang ng tiyakang pagkalunod.  Kaya, pag dating ni Bonifacio, ikaw ang magpaliwanag. 

 

SABING (kakandungin ang ulo ni LUCIO):  Oo.  Oo.  Ngunit ano ka ba naman?  Mga bata lamang ang naghihinagpis, a.

 

      (Sandaling katahimikan.  Tila batang hinahagod ni SABING ang ulo ni LUCIO sa kanyang kandungan. Pagkaraan, waring namamatandang magsasalita si SABING.)

 

SABING:  Kumusta ang inyong pananapatan?

 

LUCIO (tutunghay):  ‘Yon na nga.  Kanina’y nagkakatuwaan pa kami, laluna nang dumugin ng tao sa plasa.  Panay ang hagis ng barya.  Pero, ‘yon na nga.  Nasa kalagitnaan ang kasayahan nang biglang mabulagta si Talyo.  Nagkagulo.  Isinugod namin siya sa Center.  Umjuwi sina pareng Enteng sa bukid upang abisuhan ang kanyang pamilya.

 

SABING:  Hindi siya dapat sumama.

 

LUCIO:  Oo nga sana.

 

            (Muling tututupin ang noo at mapapailing.)

      ‘Yong taong ‘yon, oo.  Napakalakas ng loob.  Hindi na madala ang katawan ay sige pa rin ang kakakalabit ng gitara.  At nang mabulagta’t lahat, may nakita pa akong namulaklak na ngiti sa labi niya. Tila ba siyang-siyang nakapagbigay-aliw at pinapanood ng maraming tao....

 

(Mapuputol ang iba pang sasabihin ni LUCIO sa biglang malakas na pagtawag ni CLARA.)

 

CLARA:  Itay!  Inay!

 

            (Mapapabaling ang mag-asawa.)

 

            Bakit tumigil yata ang paghinga ng Lola?

 

            (Nagugulumihanang lalapit ang dalawa sa tabi ni Lola CANDIDA.)

 

SABING (hahawakan at yuyugyugin ang ina):  Inay?  Inay!

 

CLARA (paimpit):  Patay na ang Lola... patay na ang Lola...?

 

(Nakatungong aakbayan ni LUCIO ang mag-ina at aaluin.  Ilang sandali ang lilipas na nakapanunghay lamang ang tatlo sa bangkay ng matanda.  Papasok si BASYONG, tatapunan ng dagling tingin ang magulang at kapatid ngunit hindi papansinin.  Tuloy-tuloy sa kusina.)

 

BASYONG:  Anong nangyayari sa inyo’t nagtayo kayo riyang parang namatayan?  Nagsipananghali na ba kayo?  Ipaghain mo nga ako, Clara.

 

CLARA:  Kuya...!

 

BASYONG:  Ipaghain mo ako.  Buti kayo’t nakapananghali na.

 

CLARA (pasigaw):  Kuyaaaaaa!

 

            (Mapapabaling si BASYONG at galit na susurutin ang kapatid.)

 

BASYONG:  Aba, ang lintik na ito’t huwag mo akong sisigawan!

 

(Mapapatungo si CLARA, LUMULUHA.  Hahntong ang paningin ni BASYONG sa bangkay.  Nababaghang lalapit.)

 

      Anong nangyayari?  Bakit...?

 

            (Mapapansin at pagmamasdan ang matanda.)

      Lola?  Ang Lola...?

 

            (Mapapatungo.  May kaunting panginginig ang boses.)

      Bakit?  Patay na ang lola?  Lola?  Patay na ang...

             (Idadantay ni SABING ang kamay sa balikat ni BASYONG at mahinahong tatawag.)

 SABING:  Anak....

       (Mapapako sa pagkakatayo ang lahat at unti-unting lalamlam ang ilaw samantalang papailanlang ang ingay na nagmumula sa perya.  Sa simula’y mahina, papalakas nang papalakas at sasaliwan ng tugtog ng banda ng musiko.  Mananatili ang kaingayang halos makabingi.  Kasabay ng pagdidilim ng entablado, papanaw ang kaingayan at sandaling mananatili lamang ang tugtog ng musiko.  Sa gitna ng piyesa titigil ang tugtog at bababa ang tabing.)

 

                                    (TABING)